Mở đầu (trang 11) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa là đặc điểm nổi bật của thiên nhiên Việt Nam, được biểu hiện qua khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa và các thành phần tự nhiên khác như địa hình, sông ngòi, đất và sinh vật. Đặc điểm đó ảnh hưởng như thế nào đến hoạt động sản xuất và đời sống của người dân?
Trả lời:
- Thuận lợi:
+ Khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa => đất tốt, nguồn nước dồi dào, đa dạng sinh vật
+ Nhiệt, ẩm dồi dào => phục hồi, trồng rừng, tăng độ che phủ rừng
+ Địa hình và sinh vật đa dạng => phát triển nhiều loại hình du lịch, các hoạt động khai thác, xây dựng, giao thông vận tải,…
- Khó khăn:
+ Nhiều thiên tai, dịch bệnh
+ Tính thất thường của khí hậu và thủy văn, sự phân mùa khí hậu, độ ẩm cao.
I. Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa
Câu hỏi 1 (trang 11) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Dựa vào hình 2 và thông tin trong bài, hãy trình bày các biểu hiện của khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa ở nước ta.
Trả lời:
* Tính chất nhiệt đới
- Việt Nam nằm trong vùng nội chí tuyến bán cầu Bắc, có góc nhập xạ lớn và trong năm 2 lần Mặt Trời lên thiên đỉnh. Vì vậy, nước ta có nền nhiệt cao, nhiệt độ trung bình năm trên 20°C (trừ những vùng núi cao), miền Nam thường có nhiệt độ trung bình năm cao hơn miền Bắc.
- Hằng năm, nước ta nhận được lượng bức xạ mặt trời lớn, tổng số giờ nắng dao động tùy nơi, trung bình từ 1400 – 3000 giờ/năm.
* Tính chất ẩm
- Nước ta có độ ẩm không khí cao, thường trên 80%. Lượng mưa trung bình khoảng 1500 – 2000 mm/năm có sự phân hóa; nơi mưa nhiều 3500 – 4000 mm/năm; nơi mưa ít dưới 1000 mm/ năm.
- Nguyên nhân: Do ảnh hưởng của các khối khí du chuyển qua biển kết hợp yếu tố địa hình.
* Tính chất gió mùa
Nước ta nằm trong khu vực hoạt động của Tín phong bán cầu Bắc, chịu ảnh hưởng của các khối khí hoạt động theo mùa, hình thành 2 mùa gió chính là gió mùa đông và gió mùa hạ.
- Gió mùa mùa đông
+ Từ T11 – T4 năm sau, các khối khí lạnh từ áp cao Xi-bia tràn xuống theo hướng đông bắc, đem lại mùa đông lạnh cho miền Bắc: nửa đầu mùa đông lạnh khô, nửa sau mùa đông lạnh ẩm có mưa phùn.
+ Càng di chuyển xuống phía nam càng biến tính, ít lạnh hơn, gần như bị chặn lại ở dãy Bạch Mã. Do đó, ở miền Nam, Tín phong bán cầu Bắc chiếm ưu thế, gây mưa cho Trung Bộ, mùa khô cho Nam Bộ, Tây Nguyên.
- Gió mùa hạ: Từ T5 – T10, có 2 luồng gió tây nam thổi vào nước ta.
+ Nửa đầu mùa hạ khối khí nhiệt đới ẩm Bắc Ấn Độ Dương, đem mưa lớn cho Nam Bộ và Tây Nguyên; khi vượt dãy Trường Sơn và các dãy núi biên giới Việt – Lào, khối khí này tạo hiệu ứng phơn, gây thời tiết khô nóng cho đồng bằng ven biển miền Trung và một phần Tây Bắc.
+ Giữa và cuối mùa hạ: các khối không khí từ áp cao cận chí tuyến bán cầu Nam hoạt động mạnh, khi vượt qua vùng biển xích đạo trở nên nóng ẩm, gây mưa lớn và kéo dài cho Nam Bộ, Tây Nguyên. Thời gian này còn có sự hình thành và hoạt động của dải hội tụ nhiệt đới, gây ra các cơn bão và áp thấp nhiệt đới, đem lại lượng mưa lớn cho nhiều nơi trên cả nước. Ở đồng bằng sông Hồng, do sự hình thành của áp thấp Bắc Bộ nên gió có hướng đông nam.
=> Khí hậu phân chia theo mùa ở các khu vực khác nhau: miền Bắc có mùa đông lạnh, ít mưa và mùa hạ nóng ẩm, mưa nhiều; miền Nam có mùa khô và mùa mưa rõ rệt; Tây Nguyên và đồng bằng ven biển Trung Trung Bộ có sự đối lập về mùa mưa và mùa khô.
Câu hỏi 2 (trang 14) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Dựa vào thông tin trong bài, hãy trình bày các biểu hiện của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa thông qua các thành phần tự nhiên:
- Địa hình và đất.
- Sông ngòi và sinh vật.
Trả lời:
a. Địa hình và đất
* Địa hình
- Phong hoá:
+ Khu vực đồi núi nước ta có quá trình phong hoá diễn ra mạnh mẽ.
+ Đối với vùng núi đá vôi, các quá trình ăn mòn, xâm thực và phong hoá đã tạo nên những dạng địa hình các-xtơ (karst) như hang dộng, thung khô,...; ở các vùng đá mắcma, biến chất, quả trình phong hoá diễn ra yếu và chậm hơn.
- Xâm thực và bồi tụ:
+ Ở khu vực đồi núi, quá trình xâm thực diễn ra mạnh, bề mặt địa hình bị cắt xẻ, nhất là trên các sườn dốc không còn lớp phủ thực vật; đất bị xói mòn, rửa trôi, nhiều nơi trơ sỏi đá.
+ Một số nơi còn xảy ra các hiện tượng thiên nhiên bất lợi như đất trượt, đá lở; khi gặp mưa lớn thường xảy ra lũ bùn, lũ quét.
+ Ở khu vực đồng bằng, quá trình bồi tụ diễn ra nhanh ở vùng trũng thấp và hạ lưu sông.
* Đất
- Trong môi trường nhiệt ẩm cao, quá trình phong hoá đá mẹ diễn ra mạnh, tốc độ phân giải vật chất hữu cơ nhanh, tạo nên lớp đất dày.
- Mưa nhiều và tập trung theo mùa đã làm rửa trôi các chất bazơ dễ tan, tích tụ oxit sắt và oxit nhôm làm đất chua, đồng thời tạo ra màu đỏ vàng đặc trưng của đất.
- Quá trình feralit diễn ra mạnh ở vùng đồi núi thấp trên các loại đá mẹ khác nhau, nên dất feralit là loại dất chủ yếu ở vùng đồi núi nước ta.
b. Sông ngòi và sinh vật
* Sông ngòi
- Nhờ có lượng mưa lớn kết hợp với địa hình bị cắt xẻ nên nước ta có mạng lưới sông
ngòi dày đặc với 2 360 con sông có chiều dài từ 10 km trở lên.
- Sông ngòi có lượng nước lớn với tổng lượng nước trên 830 tỉ m³/năm; khả năng xâm thực mạnh, mang theo một lượng phù sa lớn.
- Chế độ dòng chảy của sông ngòi theo hai mùa rõ rệt: mùa lũ tương ứng với mùa mưa và mùa cạn tương ứng với mùa khô.
- Thời gian mùa lũ trung bình từ 4 – 5 tháng, lượng nước chiếm khoảng 70 – 80% tổng lượng nước cả năm.
- Mùa cạn kéo dài hơn, trung bình từ 7 – 8 tháng, chỉ chiếm 20 – 30% tổng lượng nước cả năm.
* Sinh vật
- Sinh vật Việt Nam tiêu biểu cho vùng nhiệt đới ẩm gió mùa với phần lớn loài động và thực vật tự nhiên có nguồn gốc nhiệt đới.
- Tính nhiệt đới ẩm gió mùa còn thể hiện ở sự đa dạng loài; khả năng sinh trưởng và năng suất sinh học cao của các quần xã động, thực vật.
- Tính chất gió mùa thể hiện rõ nhất ở thảm thực vật: sự phân hoá theo mùa của khí hậu là tác nhân chính tạo nên tính chất phân mùa của thảm thực vật, hình thành kiểu rừng tiêu biểu cho thiên nhiên nước ta, đó là hệ sinh thái rừng nhiệt đới ẩm gió mùa.
- Sông ngòi và sinh vật.
II. Ảnh hưởng của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa đến sản xuất và đời sống
Câu hỏi (trang 15) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Dựa vào thông tin trong bài, hãy phân tích những thuận lợi và khó khăn của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa đến sản xuất và đời sống ở nước ta.
- Thuận lợi:
+ Khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa, nhiều loại đất tốt, nguồn nước dồi dào => phát triển nông nghiệp nhiệt đới với nhiều sản phẩm có giá trị; đẩy mạnh thâm canh, tăng vụ. Sự đa dạng sinh vật giúp đa dạng hóa cây trồng, vật nuôi.
+ Nguồn nhiệt, ẩm dồi dào giúp lớp phủ thực vật sinh trưởng nhanh => đẩy mạnh công tác phục hồi, trồng rừng, tăng độ che phủ rừng.
+ Địa hình và sinh vật có tính đa dạng cao giúp phát triển nhiều loại hình du lịch. Các thành phần tự nhiên tạo điều kiện phát triển các hoạt động khai thác, xây dựng, giao thông vận tải,… nhất là vào mùa khô.
- Khó khăn:
+ Thường xảy ra nhiều thiên tai như bão, lũ lụt, hạn hán,… gây thiệt hại đáng kể cho sản xuất và đời sống. Các loại dịch bệnh thường xuất hiện, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân.
+ Tính thất thường của khí hậu và thủy văn gây trở ngại cho các ngành sản xuất; sự phân mùa khí hậu tạo nên tính mùa vụ trong các hoạt động kinh tế. Độ ẩm cao gây khó khăn cho việc bảo quản máy móc, thiết bị và nông sản.
Luyện tập
Luyện tập 1 (trang 15) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Dựa vào bảng 2, hãy nhận xét nhiệt độ trung bình năm, biên độ nhiệt trung bình năm và số giờ nắng của ba trạm khí tượng ở nước ta.
Lời giải:
- Nhiệt độ trung bình năm và tổng số giờ nắng của các trạm khí tượng có sự tăng dần từ Bắc vào Nam, còn biên độ nhiệt trung bình năm lại có sự giảm dần từ Bắc vào Nam.
- Trạm Hà Đông có nhiệt độ trung bình năm (32.7°C) và tổng số giờ nắng (1478 giờ). thấp nhất
- Trạm Vũng Tàu có nhiệt độ trung bình năm (27.1°C) và tổng số giờ nắng(1478 giờ) cao nhất.
- Hà Đông có biên độ nhiệt trung bình năm cao nhất (12.6°C), thấp nhất là trạm Vũng Tàu (3.5°C)
=> Nguyên nhân:
- Trạm Hà Đông thuộc miền Bắc là nơi chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của gió mùa Đông Bắc, nằm ở gần chí tuyến, nên lượng nhiệt nhận được ít hơn.
- Trạm Vũng Tàu thuộc miền Nam quanh năm chịu tác động của khối khi nóng, nằm ở vĩ độ thấp hơn gần xích đạo hơn, lượng nhiệt nhận được lớn hơn.
Luyện tập 2 (trang 15) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Cho ví dụ về tính mùa vụ của các hoạt động kinh tế do ảnh hưởng của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa.
Lời giải:
Ví dụ về tính mùa vụ của nông nghiệp do ảnh hưởng của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa:
+ Đồng hằng sông Hồng có hai vụ lúa chính là vụ lúa chiêm xuân và vụ lúa mùa. Ngoài ra, còn có vụ đông trồng các cây rau màu thích hợp với khí hậu lạnh vào mùa đông (từ tháng XI đến tháng IV).
+ Đồng bằng sồng Cửu Long có hai vụ lúa chính trong năm là vụ lúa mùa, vụ lúa đông xuân và vụ lúa hè thu.
Vận dụng
Câu hỏi Vận dụng (trang 15) Địa 12 Chân trời sáng tạo Bài 2: Ở địa phương em, tính nhiệt đới ẩm gió mùa của thiên nhiên ảnh hưởng như thế nào đến đời sống của người dân?
Lời giải:
- Khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa cung cấp điều kiện thuận lợi cho nông nghiệp. Có thể canh tác nhiều loại cây trồng quanh năm, tạo ra một lượng lớn sản phẩm nông nghiệp. Đảm bảo nguồn cung cấp thực phẩm và giá cả ổn định trong địa phương.
- Gió mùa đông và gió mùa hạ thay đổi đời sống hàng ngày của người dân. Mùa gió mùa đông thường khô hanh và lạnh hơn, trong khi mùa gió mùa hạ nóng ẩm. Điều này ảnh hưởng đến thời gian và cách người dân trồng trọt, chăm sóc gia súc, và thậm chí cả nhu cầu về quần áo và thức ăn.
- Độ ẩm không khí cao dẫn đến hiện tượng “nồm” gây ẩm ướt, khó chịu, là môi trường thuận lợi cho các vi khuẩn gây bệnh phát triển, nấm mốc, dịch bệnh. Khó bảo quản các thiết bị máy móc, đồ điện dân dụng.
- Mùa mưa tập trung, lượng mưa lớn gây ngập úng cục bộ, thiệt hại mùa màng, khó khăn trong giao thông, sinh hoạt.