Mở đầu: Nhà máy thuỷ điện Hoà Bình (Hình 13.1) là một trong số các nhà máy thuỷ điện nổi tiếng ở Việt Nam, với tổng sản lượng điện sản xuất kể từ khi được đưa vào vận hành đến tháng 9/2023 là 270 tỉ kW.h (Nguồn: EVN). Dòng điện được tạo ra và truyền đi từ nhà máy điện đến nơi tiêu thụ là dòng điện xoay chiều. Vậy dòng điện xoay chiều có những đặc điểm gì?
Lời giải:
- Dòng điện xoay chiều là dòng điện có cường độ biến thiên điều hòa theo thời gian.
1. Dòng điện xoay chiều
Thảo luận 1: Dựa vào định luật Faraday, để xuất một số phương pháp tạo ra suất điện động cảm ứng trong khung dây dẫn kín.
Lời giải:
- Phương pháp tạo ra suất điện động cảm ứng trong khung dây dẫn kín: đặt khung dây trong một từ trường (có thể được tạo ra bởi nam châm, nam châm điện, ống dây có dòng điện chạy qua,...)
Thảo luận 2: Hình 13.3 là mô hình máy phát điện xoay chiều đơn giản, bao gồm khung dây (1) được đặt trong từ trường của nam châm (2), khung dây được nối với hai vành khuyên (3) và hai thanh quét (4) để đưa dòng điện ra ngoài. Hãy trình bày nguyên tắc tạo suất điện động xoay chiều bởi máy này.
Lời giải:
- Khi khung dây quay trong từ trường của nam châm, từ thông qua khung dây thay đổi liên tục, suất điện động cảm ứng được tạo ra, do đó sinh ra dòng điện xoay chiều.
Luyện tập: Có thể dùng thanh nam châm thẳng để tạo ra dòng điện xoay chiều trong khung dây kín không? Vì sao?
Lời giải:
- Dòng điện xoay chiều là dòng điện có cường độ biến thiên điều hòa theo thời gian. Mà từ trường của nam châm thẳng không phải từ trường đều, độ lớn cảm ứng từ ở các điểm khác nhau là khác nhau. Do đó, không thể dùng thanh nam châm thẳng để tạo ra dòng điện xoay chiều.
Vận dụng: Từ các dụng cụ: 1 khung dây hình chữ nhật có thể quay đều quanh một trục cố định (trục đối xứng của khung và nằm trong mặt phẳng khung), 2 vật dẫn, 1 nam châm chữ U tạo ra một từ trường đều đủ rộng, 1 cặp dây dẫn. Em hãy thiết kế phương án thí nghiệm để tạo ra dòng điện xoay chiều.
Lời giải:
1. Lắp đặt:
- Đặt nam châm chữ U lên mặt phẳng ngang sao cho từ trường đều hướng lên trên.
- Đặt khung dây hình chữ nhật nằm ngang, trục quay của khung dây trùng với trục của nam châm chữ U.
- Nối hai đầu của khung dây với hai đầu của cặp dây dẫn.
- Nối hai đầu còn lại của cặp dây dẫn với hai vật dẫn.
2. Thực hiện:
- Quay khung dây hình chữ nhật đều quanh trục của nó.
- Quan sát sự xuất hiện của dòng điện trong mạch.
Thảo luận 3: Quan sát Hình 13.4, hãy xác định độ lệch pha của i(t) và u(t).
Lời giải:
Xét đồ thị a: t = 0 → u = 0, đồ thị đi lên → 
= 
Xét đồ thị b: t = 0 → i = Io, đồ thị đi xuống → 
= 
→ 
= 
2. Các giá trị hiệu dụng
Thảo luận 4: Nêu ví dụ thực tế chứng tỏ dòng điện xoay chiều cũng có tác dụng nhiệt
Lời giải:
- Các vật dụng trong gia đình như nồi cơm điện, bàn là, máy sấy tóc,… đều sử dụng dòng điện xoay chiều, các vật dụng đó chuyển hoá điện năng thành nhiệt năng.
Thảo luận 5: Đồng hồ đo điện đa năng hiện số là thiết bị có thể được sử dụng để đo cường độ dòng điện và điện áp của dòng điện xoay chiều. Số hiển thị trên màn hình khi tiến hành đo thể hiện giá trị nào của dòng điện?
Lời giải:
- Số hiển thị trên màn hình khi tiến hành đo thể hiện giá trị của cường độ dòng điện hiệu dụng.
Luyện tập: Xét dòng điện xoay chiều đi qua đoạn mạch chỉ chứa điện trở R. Đồ thị điện áp - thời gian và cường độ dòng điện - thời gian được mô tả trong Hình 13.5.
a) Hãy xác định giá trị cực đại, giá trị hiệu dụng, chu kì và tần số của cường độ dòng điện và điện áp.
b) Nhận xét về pha dao động của cường độ dòng điện và điện áp.
Lời giải:
a) * Điện áp:
Uo = 200 (V), U = 
(V); T = 0,02 (s); f = 
(s-1)
* Cường độ dòng điện:
Io = 
(V), I = 
(V); T = 0,02 (s); f = 
(s-1)
b) Xét đồ thị a: t = 0 → u = 0, đồ thị đi lên → 
= 
Xét đồ thị b: t = 0 → i = 0, đồ thị đi xuống → 
= 
→ 
= 
→ u và i dao động cùng pha.
Vận dụng: Em hãy sắp xếp đúng thứ tự các bước bên dưới để đo giá trị cường độ dòng điện hiệu dụng chạy qua bóng đèn dây tóc bằng cách sử dụng đồng hồ đo điện đa năng hiện số.
- Mắc nối tiếp đồng hồ với đoạn mạch (có bóng đèn dây tóc và khoá K mở) cần đo cường độ dòng điện.
- Đóng khoá K.
- Chọn thang đo thích hợp.
- Khi các chữ số hiển thị trên màn hình đã ổn định, đọc trị số của cường độ dòng điện.
- Ngắt khoá K và tháo mạch điện.
- Kết thúc thao tác đo, nhấn nút ON/OFF để tắt đồng hồ.
- Tìm hiểu các quy tắc an toàn điện.
- Nhấn nút ON/OFF để bật đồng hồ.
Lời giải:
Các bước bên dưới để đo giá trị cường độ dòng điện hiệu dụng chạy qua bóng đèn dây tóc bằng cách sử dụng đồng hồ đo điện đa năng hiện số
- Tìm hiểu các quy tắc an toàn điện.
- Chọn thang đo thích hợp.
- Mắc nối tiếp đồng hồ với đoạn mạch (có bóng đèn dây tóc và khoá K mở) cần đo cường độ dòng điện.
- Đóng khoá K.
- Nhấn nút ON/OFF để bật đồng hồ.
- Khi các chữ số hiển thị trên màn hình đã ổn định, đọc trị số của cường độ dòng điện.
- Kết thúc thao tác đo, nhấn nút ON/OFF để tắt đồng hồ.
- Ngắt khoá K và tháo mạch điện.
3. Ứng dụng dòng điện xoay chiều trong cuộc sống
Thảo luận 6: Theo em, để giảm hao phí điện năng trong quá trình truyền tải điện từ nhà máy điện đến nơi tiêu thụ, cần tối thiểu bao nhiêu máy biến áp?
Lời giải:
- Cần tối thiểu 2 máy biến áp: 1 máy tăng thế ở đầu đường dây tải điện và 1 máy hạ thế ở nơi tiêu thụ.
Thảo luận 7: Liệt kê một số đồ dùng sinh hoạt trong gia đình có sự chuyển hoá điện năng chủ yếu thành nhiệt năng hoặc cơ năng.
Lời giải:
- Ví dụ một số đồ dùng sinh hoạt có sự chuyển hoá điện năng chủ yếu thành nhiệt năng hoặc cơ năng: nồi cơm điện, bàn là, máy bơm nước, quạt điện, …
4. Quy tắc an toàn điện
Thảo luận 8: Quan sát Hình 13.8 và liệt kê những điều nên và không nên làm để đảm bảo an toàn khi sử dụng điện trong gia đình.
Lời giải:
Hình a: Không chạm vào dụng cụ sử dụng điện khi tay ướt
Hình b: Nên rút thiết bị điện khi không sử dụng
Hình c: Kiểm tra hệ thống mạng điện và bảo trì thiết bị điện định kì
Hình d: Không để dây điện lên vậy dễ cháy như bếp gas
Hình e: Tránh sử dụng thiết bị điện khi đang sạc
Hình f: Không nên cho nước vào bàn là đang cắm điện
Luyện tập: Hãy nêu một số quy tắc an toàn điện trong phòng thí nghiệm
Lời giải:
Một số quy tắc an toàn điện trong phòng thí nghiệm:
- Tắt công tắc nguồn thiết bị điện trước khi cắm hoặc tháo thiết bị điện.
- Chỉ cắm phích/giắc cắm của thiết bị điện vào ổ cắm khi hiệu điện thế của nguồn điện tương ứng với hiệu điện thế định mức của dụng cụ.
- Phải bố trí dây điện gọn gàng, không bị vướng khi qua lại.
- Không để các thiết bị điện, dây điện gần các nguồn nhiệt.
…
Vận dụng: Tìm hiểu và trình bày một số quy tắc an toàn điện trong sản xuất và kinh doanh
Lời giải:
- Chỉ những người có chuyên môn về điện và đã qua huấn luyện an toàn điện mới được bảo dưỡng, sửa chữa, cải tạo, lắp đặt thiết bị điện;
- Không tự tiện ấn nút hoặc đóng ngắt cầu dao, áptomat ngoài chức trách của mình (nhất là đối với các máy bơm, máy nén, quạt gió…);
- Phải ngắt thiết bị ra khỏi nguồn điện và nối đất thiết bị trước khi bảo dưỡng, sửa chữa;
- Khi bảo dưỡng, sửa chữa thiết bị điện ít nhất phải có 2 người tham gia, thực hiện các bước cô lập điện, treo biển cảnh báo cấm đóng điện tại cầu dao nguồn trong suốt quá trình làm việc, đặt các thiết bị/ dụng cụ điện trên mặt bằng khô ráo, sử dụng “qui trình làm việc” và tuân theo “giấy phép làm việc điện”, sau khi kết thúc công việc phải nghiệm thu, trả giấy phép và thông báo để người vận hành đưa thiết bị vào hoạt động.
Bài tập
Bài tập 1: Trong các biểu thức dưới đây (trong đó t được đo bằng s), biểu thức nào biểu diễn đúng cường độ dòng điện xoay chiều có chu kì 0,02 s và giá trị hiệu dụng là A?
Đáp án: C
Giải thích:
Bài tập 2: Dựa vào Hình 13P.1, hãy cho biết đường nào là đường biểu diễn sự phụ thuộc của cường độ dòng điện vào thời gian của dòng điện không đổi và dòng điện xoay chiều. Giải thích.
Lời giải:
- Với dòng điện xoay chiều, cường độ dòng điện biến thiên điều hòa theo thời gian → Đồ thị hình sin (đường màu đỏ) thể hiện sự phụ thuộc của I vào t;
- Với dòng điện không đổi, cường độ dòng điện không đổi theo thời gian → Đồ thị đường thẳng nằm ngang (đường màu đỏ) thể hiện sự phụ thuộc của I vào t.
Bài tập 3: Xét một mạch tạo sóng với đầu ra được nối với một dao động kí điện tử dùng để hiển thị mối liên hệ giữa cường độ của tín hiệu điện áp theo thời gian. Dựa vào hình ảnh quan sát được trên màn hình của dao động kí điện tử trong Hình 13P.2, hãy xác định tần số của dòng điện xoay chiều được tạo ra bởi mạch tạo sóng âm tần nói trên. Biết mỗi ô trên trục hoành ứng với khoảng thời gian 0,5 ms.
Lời giải:
Bài tập 4: Cường độ dòng điện xoay chiều qua một đoạn mạch có biểu thức i = 3cosωt (A), trong đó t được đo bằng s. Biết rằng trong thời gian 0,1 s thì dòng điện tăng từ giá trị 0 A đến 3 A. Hãy tính tần số góc của dòng điện xoay chiều qua đoạn mạch.
Lời giải:
Trong thời gian 0,1 s thì dòng điện tăng từ giá trị 0 A đến 3 A tương ứng với