Mở đầu
Câu hỏi 1: Vì sao giãn cách và đeo khẩu trang (hinh 22.1) lại có vai trò quan trọng trong phòng chống dịch viêm đường hô hấp cấp (COVID-19) do SARS-CoV-2 gây ra?
- COVID-19 là một bệnh hô hấp cấp tính do một loại coronavirus mới SARS-CoV-2 gây ra. Virus SARS-CoV-2 lây qua đường hô hấp thông qua giọt bắn của người bệnh (ho hoặc hắt hơi mà không che miệng), dẫn tới phát tán các giọt nước vào không khí, làm lây lan virus sang người khỏe mạnh.
+ Vì vậy, để làm giảm nguy cơ lây dịch, tăng khả năng phòng chống dịch viêm đường hô hấp cấp (COVID-19). Đeo khẩu trang và thực hiện giãn cách là biện pháp hàng đầu nhằm ngăn chặn virus SARS-CoV-2 lây lan.
Câu hỏi 2: Giãn cách và đeo khẩu trang có phải là biện pháp cần thiết đối với tất cả các bệnh do virus không? Vì sao?
Trả lời:
– Giãn cách và đeo khẩu trang không phải là biện pháp cần thiết đối với tất cả các bệnh do virus bởi mỗi virus có phương thức lây nhiễm khác nhau. Có virus lây qua đường hô hấp, có virus lây qua đường nước bọt, đường máu,…Bởi vậy, tùy từng loại virus mà có biện pháp phòng chống riêng.
I. Phương thức lan truyền và cách phòng, chống virus gây bệnh ở thực vật
Câu hỏi 1: Nêu một số thiệt hại do virus gây ra trên cây trồng.Trả lời:
– Một số thiệt hại do virus gây ra trên cây trồng:
+ Bệnh hại ngọn: Ảnh hưởng đến đỉnh sinh trưởng ngọn cây, ngọn cành
+ Bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá, lùn sọc đen trên lúa khiến cây lúa sinh trưởng chậm, làm giảm năng suất và chất lượng sản phẩm.
+ Bệnh hại cành: Có thể là các chứng làm khô cành, mục cành,…
+ Virus khảm thuốc lá gây những vết đốm vàng trên lá khiến lá ngừng phát triển gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất lá thu hoạch.
+ Virus gây bệnh xoăn lá ở đủ đủ khiến cây đu đủ không thể phát triển và ra quả.
+ Bệnh hại gỗ: Thường là các dạng nấm, rêu, ký sinh làm hại gỗ.
+ Bệnh hại lá: Gây tổn thương dến bộ phận dinh dưỡng lá cây.
+ Bệnh cây truyền nhiễm: Do sinh vật gây nên: cây ký sinh, nấm, sinh vật nhân nguyên thủy, phytoplasmas, giun tròn,…
Câu hỏi 2: Nêu các cách thức virus xâm nhập vào tế bào thực vật.
Trả lời:
– Một số cách thức virus xâm nhập vào tế bào thực vật:
+ Vết thương: Do nông cụ gây ra trong quá trình chăm sóc và thu hái.
+ Côn trùng và nấm gây bệnh: Do côn trùng chích thông qua thụ phấn.
+ Nước và các chất lỏng: Virus có thể lan truyền qua nước, đặc biệt là trong các khu vực có nước mưa lớn hoặc trong quá trình tưới cây để xâm nhập vào cơ thể thực vật.
Câu hỏi 3: Virus có thể lây nhiễm trong cây bằng cách nào?
Trả lời:
– Thông qua hệ thống mạch dẫn trong cơ thể thực vật, virus xâm nhập vào tế bào chủ và thay đổi hệ gene trong tế bào đó sau đó chúng sao chép và lây nhiễm sang tế bào bên cạnh qua cầu sinh chất hoặc lây nhiễm đến các bộ phân khác.
Câu hỏi 4: Cây bị nhiễm virus thường có những biểu hiện gì? Chúng ta nên làm gì để phòng, chống virus gây bệnh ở thực vật?
Trả lời:
– Khi bị nhiễm virus, cây thường có một số biểu hiện như: Lá bị đốm vàng, thân đốm nâu, bị sọc hay vằn, thân còi cọc hoặc bị lùn, phát triển chậm.
– Để phòng, chống virus gây bệnh ở thực vật. Cần chọn giống cây sạch bệnh, đồng thời tiêu diệt vật chủ trung gian truyền bệnh, hoặc tạo giống cây trồng kháng virus. Ngoài ra nên phát triển vaccine và thuốc đề phòng, chống virus thực vật.
Vận dụng 1: Vì sao để hạn chế sự lây truyền của virus gây bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá ở lúa, người ta thường phun thuốc diệt rầy nâu?
Trả lời:
- Rầy nâu là loại côn trùng gây hại cho cây lúa, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản lượng và chất lượng lúa. Đây là đối tượng sâu bệnh mà con người cần chủ động trong việc phòng trừ để đảm bảo năng suất mùa vụ. Đặc biệt là giai đoạn cuối mùa vụ, lúa thường xuất hiện bệnh rầy nâu nhiều nhất, gây ra bệnh vàng lùn, lùn xoắn lá ở lúa làm ảnh hưởng lớn đến năng suất, chất lượng, khiến lúa bị lép.
- Vì vậy mật độ rầy nâu đạt ngưỡng theo khuyến cáo (khoảng hơn 1.500 con/m2) người ta thường phun thuốc diệt rầy nâu để hạn chế sự lây truyền của loại virus này,
II. Phương thức lan truyền và cách phòng chống bệnh do virus gây ra trên cơ thể người và động vật
Câu hỏi 5: Phân biệt phương thức lây truyền ngang và lây truyền dọc của virus trên người và động vật.Trả lời:
* Lây truyền dọc
– Là sự lây truyền của virus từ cơ thể mẹ sang cơ thể con thông qua quá trình mang thai, sinh nở, chăm sóc (bú, mớm).
– Đại diện: Virus HIV, viêm gan B,…
* Lây truyền ngang
– Là sự lây truyền virus từ cơ thể này sang cơ thể khác thông qua hô hấp, tiêu hoá, vết trầy xước, quan hệ tình dục, do vật chủ trung gian truyền bệnh, qua máu,…
– Đại diện: Virus cúm, virus sởi, virus SARS-CoV-2, virus dại, virus HIV,…
Câu hỏi 6: Con đường lây truyền nào sẽ làm cho virus phát tán trong cộng đồng nhanh nhất? Vì sao?
Trả lời:
– Trong 2 con đường lây truyền, con đường lây truyền nhanh nhất là con đường lây truyền ngang vì lây truyền ngang bao gồm nhiều phương thức lây nhiễm như qua đường hô hấp, đường tiêu hóa, vết trầy xước trên cơ thể, quan hệ tình dục,… những hình thức lây nhiễm này rất dễ gặp phải trong cuộc sống, khiến virus có thể lây lan từ người này sang người khác một cách nhanh chóng.
– Còn lây truyền dọc là sự lây truyền của virus từ cơ thể mẹ sang cơ thể con thông qua quá trình mang thai, sinh nở hoặc chăm sóc (bú, mớm). Sự lây nhiễm này rất ít khi gặp phải hoặc nếu có thì tỉ lệ gây nguy hiểm đến thế hệ sau là không nhiều.
Câu hỏi 7: Quan sát hình 22.5 và cho biết chúng ta nên làm gì để hạn chế sự lây truyền virus cúm A từ động vật sang người.
Trả lời:
* Để hạn chế sự lây truyền virus cúm A từ động vật sang người cần:
– Không ăn gia cầm, lợn, thủy cầm nghi ngờ bị bệnh và không rõ nguồn gốc; đảm bảo ăn chín, uống sôi, rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn.
– Diệt khuẩn định kỳ, dọn dẹp chuồng nuôi sạch sẽ, thường xuyên thăm khám thú ý để sớm phát hiện bệnh ở động vật.
– Rửa thường xuyên, nhất là sau khi tiếp xúc với các loại gia sức, lợn, thủy cầm; đeo khẩu trang khi tiếp xúc với các loài động vật này.
– Tránh tiếp xúc vào phân, nước tiểu động vật.
– Không mua, bán các loại gia súc gia cầm không rõ nguồn gốc, kiểm định.
– Khi phát hiện gia cầm ốm, chết tuyệt đối không được giết mổ và sử dụng mà phải thông báo ngay cho chính quyền địa phương và đơn vị thú y trên địa bàn.
Luyện tập 1: Hãy cho biết con đường lây truyền của virus HIV, cúm, sởi, dại, viêm gan A theo gợi ý trong bảng 22.1.
Trả lời:
| Con đường lây truyền của virus | Hô hấp | Tiêu hóa | Máu | Vật chủ trung gian | Mẹ sang con | Vết xước |
| HIV | x | x | x | |||
| Cúm | x | x | ||||
| Sởi | x | |||||
| dại | x | x | ||||
| Viêm gan A | x | x |
Trả lời:
– Biện pháp phòng bệnh để hạn chế sự lây truyền của HIV:
+ Duy trì lối sống lành mạnh, vệ sinh, tập luyện, giữ gìn cho cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh.
+ Ăn uống đủ chất, bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm.
– Quan hệ tình dục an toàn, một vợ một chồng hoặc sử dụng các biện pháp bảo vệ như bao cao su.
+ Không dùng chung đồ dùng cá nhân; ví dụ như bàn chải đánh răng, khăn mặt, dao cạo râu (bàn cạo), không dùng chung bơm kim tiêm.
– Không kì thị người nhiễm HIV, phát hiện sớm và quản lí tốt người nhiễm HIV.
– Giảm số lượng phụ nữ nhiễm HIV có thai ngoài ý muốn. Nếu phụ nữ nhiễm HIV vẫn muốn sinh con thì cần được tư vấn và chăm sóc thai nghén, xét nghiệm và dùng thuốc kháng virus vào thời điểm thích hợp, sinh đẻ an toàn, tư vấn cho cả hai vợ chồng lựa chọn cách nuôi trẻ phù hợp.
– Biện pháp phòng bệnh để hạn chế sự lây truyền của virus cúm:
+ Giữ ấm cơ thể, rèn luyện thể dục thể thao để tăng cường sức đề kháng.
+ Khoanh vùng, tiêu huỷ động vật bị bệnh.
+ Vệ sinh môi trường sạch sẽ, phun thuốc khử trùng, tiêu diệt sinh vật trung gian truyền bệnh như muỗi, bọ chét,..
+ Cách ly người bệnh, hạn chế tiếp xúc với người bệnh. Nếu phải tiếp thì cần sử dụng các dụng cụ bảo hộ y tế.
+ Không tiếp xúc trực tiếp, tàng trữ, buôn bản, tiêu thụ động vật hoang dã.
+ Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng và đeo khẩu trang khi đi ra đường.
+ Tiêm vaccine cho người và vật nuôi, gia súc, gia cầm.
+ Không ăn thịt gia cầm, thịt động vật chết do dịch bệnh.
Câu hỏi 8: Các hình 22.6 và 22.7 là những thông điệp của Bộ Y tế khuyến cáo để phòng chống dịch COVID-19 do SARS- CoV-2 gây ra. Em hãy thảo luận và cho biết tác dụng của những thông điệp này.
Trả lời:
* “Thông điệp 5K: Khẩu trang – Khử khuẩn – Khoảng cách – Không tập trung – Khai báo y tế” với các nội dung:
- Khẩu trang: Đeo khẩu trang vải thường xuyên tại nơi công cộng, nơi tập trung đông người; đeo khẩu trang y tế tại các cơ sở y tế, khu cách ly.
- Khử khẩu: Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn tay. Vệ sinh các bề mặt/ vật dụng thường xuyên tiếp xúc (tay nắm cửa, điện thoại, máy tính bảng, mặt bàn, ghế,…). Giữ vệ sinh, lau rửa và để nhà cửa thông thoáng.
- Khoảng cách: Giữ khoảng cách khi tiếp xúc với người khác.
- Không tụ tập đông người.
- Khai báo y tế: thực hiện khai báo y tế.
→ Thông điệp 5K có tác dụng ngăn chặn phương thức lây truyền của SARS-CoV-2.
* Tiêm vaccine phòng bệnh có tác dụng tăng sức miễn dịch cho cơ thể và bảo vệ cơ thể khỏi các biến chứng nghiêm trọng nếu có mắc phải.
Câu hỏi 9: Tại sao tiêm vaccine lại giúp cơ thể phòng bệnh virus chủ động và hiệu quả?
Trả lời:
- Vaccine là chế phẩm sinh học có tính kháng nguyên, giúp cơ thể kích thích hệ miễn dịch tạo ra kháng thể phù hợp chống lại kháng nguyên của virus gây bệnh. Đồng thời, hệ thống miễn dịch cũng ghi nhớ để nếu có kháng nguyên tương tự xâm nhập vào thì cơ thể sẽ chủ động hình thành kháng thể để bất hoạt kháng nguyên đó ngay trước khi kháng nguyên gây hại. Do đó tiêm vaccine lại giúp cơ thể phòng bệnh virus chủ động và hiệu quả.
Câu hỏi 10: Cơ chế nào giúp cơ thể chống lại virus?
Trả lời:
– Cơ chế chống lại virus nhờ các phản ứng phòng vệ của cơ thể gồm miễn dịch không đặc hiệu và miễn dịch đặc hiệu.
+ Miễn dịch không đặc hiệu là sự bảo vệ ngay lập tức của hệ thống miễn dịch, không cần tiếp xúc với kháng nguyên trước đó.
+ Miễn dịch đặc hiệu chỉ hoạt động khi mầm bệnh đã xâm nhập vào cơ thể và thể hiện tính đặc hiệu với từng cụ thể.
Câu hỏi 11: Phân biệt miễn dịch không đặc hiệu và miễn dịch đặc hiệu.
Trả lời:
| Miễn dịch đặc hiệu | Miễn dịch không đặc hiệu | |
| Tính đặc hiệu | – Là sự bảo vệ của hệ thống miễn dịch chỉ hoạt động khi mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể. | – Là sự bảo vệ ngay lập tức của hệ thống miễn dịch, không cần tiếp xúc với kháng nguyên trước đó. |
| Thành phần | – Tế bào lympho và tế bào trình diện kháng nguyên | – Hàng rào vật lý, hóa học, thực bào… |
| Tính ghi nhớ | – Tạo ra bộ nhớ miễn dịch, chủ động hình thành kháng thể để tiêu diệt khi có kháng nguyên tương tự xâm nhập. | – Không tạo ra bộ nhớ miễn dịch |
| Tính hiệu quả | – Hiệu quả cao | – Hiệu quả thấp |
| Thời gian đáp ứng | – Cần thời gian tùy thuộc vào loại kháng nguyên | – Tồn tại trong thời gian ngắn, không cần thời gian xảy ra đáp ứng |
| Ví dụ | – Hình thành kháng thể sau khi đã tiếp xúc với mầm bệnh. | – Sự bảo vệ của da và niêm mạc, sự tiêu diệt mầm bệnh của đại thực bào,… |
Trả lời:
– Để có sức khỏe tốt, em đã thực hiện những việc làm sau:
+ Ăn đầy đủ các loại thực phẩm, trái cây tốt cho sức khỏe
+ Uống đủ nước mỗi ngày
+ Tạo môi trường sống sạch, hạn chế tác nhân gây đột biến.
+ Thường xuyên tập thể dục, thể thao đúng các để nâng cao sức khỏe
+ Vệ sinh răng miệng đúng cách
+ Luôn ngủ đủ giấc
+ Rửa tay trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh,…
+ Khám sức khỏe định kì.
– Việc giữ gìn cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh lại có tác dụng phòng bệnh do virusvì giữ gìn cơ thể sạch sẽ, khỏe mạnh giúp cơ thể tăng cường hệ miễn dịch chống lại tác nhân gây bệnh là virus.
Vận dụng 3: Con người thường làm gì để chủ động kích hoạt miễn dịch đặc hiệu của cơ thể?
Trả lời:
- Để chủ động kích hoạt miễn dịch đặc hiệu của cơ thể, con người thường tiêm vaccine phòng bệnh. Khi cơ thể tiếp xúc với vaccine, hệ thống miễn dịch sẽ nhận diện và tạo ra các tế bào miễn dịch và kháng thể đối với tác nhân gây bệnh mà vaccine mô phỏng.
- Sự kích thích này giúp cơ thể phát triển khả năng phòng ngừa, vì vậy khi tiếp xúc với tác nhân gây bệnh thực tế, hệ thống miễn dịch đã được chuẩn bị sẵn sàng để phản ứng nhanh chóng và hiệu quả hơn. Quá trình này giúp giảm nguy cơ mắc bệnh và làm giảm tính nặng của bệnh nếu nhiễm phải.
Câu hỏi 12: Nêu các giai đoạn trong chu trình nhân lên của virus. Quan sát hình 22.8 và cho biết thuốc tamiflu ức chế giai đoạn nào trong chu trình nhân lên của virus cúm A?
– Chu trình nhân lên của virus gồm 5 giai đoạn:
+ Giai đoạn 1 – Bám dính (hấp phụ): Virus cố định trên bề mặt tế bào chủ nhờ mối liên kết đặc hiệu giữa thụ thể của virus và thụ thể của tế bào chủ.
+ Giai đoạn 2 – Xâm nhập: Virus trần đưa trực tiếp vật chất di truyền vào trong tế bào vật chủ. Virus có màng bọc thì đưa cấu trúc nucleocapsid hoặc cả virus vào trong tế bào chủ rồi mới phá bỏ các cấu trúc bao quanh (cởi áo) để giải phóng vật chất di truyền.
+ Giai đoạn 3 – Sinh tổng hợp: Virus sử dụng các vật chất có sẵn của tế bào chủ tiến hành tổng hợp các phân tử protein và nucleic acid nhờ enzyme của tế bào chủ hoặc enzyme do virus tổng hợp
+ Giai đoạn 4 – Lắp ráp: Các thành phần của virus sẽ hợp nhất với nhau để hình thành cấu trúc nucleocapsid.
+ Giai đoạn 5 – Giải phóng: Virus có thể phá huỷ tế bào chủ để giải phóng đồng thời các hạt virus hoặc chui từ từ ra ngoài và làm tế bào chủ chết dần.
– Thuốc Tamiflu ức chế giai đoạn lắp ráp (cụ thể là lắp ráp màng bọc) trong chu trình nhân lên của virus cúm A. Sau khi uống vào cơ thể thuốc sẽ được chuyển hóa tại gan tạo ra chất carboxylate oseltamivir có hoạt tính ức chế chọn lọc các men neuraminidase của virus cúm (neuraminidase là các enzyme ở bề mặt của virus). Hoạt tính enzyme của neuraminidase virus là chủ yếu để giải phóng những phần tử virus mới được tạo thành của các tế bào bị bệnh và phát tán virus trong cơ thể.
Vận dụng 4: Vì sao chúng ta thường gặp khó khăn trong việc chế tạo vaccine phòng virus cúm?
Trả lời:
Do có cấu trúc đơn giản chỉ gồm lõi nucleic acid và vỏ protein nên tốc độ đột biến của các loài virus rất nhanh chóng. Mặt khác, virus là loài sống kí sinh, phụ thuộc vào vật chủ để tồn tại nên chúng càng có ít thành phần tế bào hơn, để lại ít mục tiêu tấn công bằng chất kháng virus hơn, chúng chỉ là vật chất di truyền được bao bọc trong protein, không thực sự chết hay sống.
Vì thế, việc tạo ra vaccine chống lại một số virus gây bệnh thường gặp rất nhiều khó khăn do thời gian nghiên cứu ra một vaccine kịp thời so với tốc độ đột biến của chúng là không đủ.
Câu hỏi: Hãy tìm hiểu thông tin, điều tra ở địa phương về một số bệnh do virus gây ra đối với người, động vật hoặc thực vật để hoàn thành báo cáo theo gợi ý như bảng 22.2
Trả lời:
|
Tên bệnh |
Tên virus |
Phương thức lây truyền |
Thiệt hại |
Biện pháp phòng bệnh |
Đề xuất khẩu hiệu tuyên truyền phòng bệnh |
|
Covid - 19 |
Virus corona |
Qua đường hô hấp |
Suy giảm sức khỏe cộng đồng. |
Đeo khẩu trang, cách li y tế, tiêm vacine,… |
Thông điệp 5K. |
|
Vàng lùn xoắn lá ở lúa |
Virus lùn xoắn lá |
Do vật trung gian truyền bệnh (rầy nâu) |
Gây thiệt hại lớn về sản lượng lúa thu hoạch. |
Tiêu diệt vật trung gian truyền bệnh, sử dụng các giống kháng rầy |
Diệt rầy nâu, kháng sâu hại |
Trả lời:
– Một số bệnh do virus gây ra:
+ Ở người: Bệnh cúm, đậu mùa, quai bị, viêm gan B, bệnh dại,….
+ Ở động vật: Bệnh cúm, bệnh dại, bệnh bò điên, bệnh sốt xuất huyết, bệnh tả lợn,….
– Các bệnh lây truyền từ động vật sang người: Bệnh cúm, bệnh dại, bệnh sốt xuất huyết, bệnh bò điên,…
– Biện pháp giúp ngăn ngừa sự lây nhiễm các virus từ động vật sang người:
+ Tiêm phòng cho vật nuôi như tiêm phòng dại cho chó, tiêm ngừa cúm cho gia cầm,
+ Chăn nuôi sạch, không ăn tiết canh,
+ Rửa tay sạch sau khi giết mổ gia súc, gia cầm.
III. Ứng dụng virus
Câu hỏi 13: Nêu một số ứng dụng của virus trong y học.Trả lời:
– Một số ứng dụng của virus trong y học:
+ Sản xuất vaccine
+ Sản xuất các chế phẩm sinh học như hormone, protein
+ Nghiên cứu và điều trị ung thư
+ Nghiên cứu gen học,
+ Ứng dụng trong Chẩn đoán: Xét nghiệm vi khuẩn và vi rút để xác định nếu một người nhiễm bệnh hay không.
+ Nghiên cứu về lây nhiễm và miễn dịch
Câu hỏi 14: Quan sát hình 22.9 và mô tả lại quy trình sản xuất và sử dụng vaccine vector phòng SARS-CoV-2.
* Quy trình sản xuất và sử dụng vaccine vector phòng SARS-CoV-2 gồm 4 giai đoạn:
– Tách gene mã hóa protein gai của SARS- CoV-2 và gắn vào bộ gene của virus gây bệnh ở tinh tinh.
– Tạo chế phẩm vaccine vector có mang gene mã hóa protein gia của SARS-CoV-2
– Khi được tiêm vào cơ thể người gene mã hóa protein gai được biểu hiện và sản sinh ra các protein gai.
– Các protein gai kích thích hệ thống miễn dịch sản sinh kháng thể chống SARS-CoV-2
Câu hỏi 15: Theo em, quy trình sản xuất vector phòng SARS-CoV-2 (hình 22.9) có thể sử dụng để sản xuất vaccine phòng virus khác được không?
Trả lời:
- Có thể dùng quy trình sản xuất vector phòng SARS-CoV-2 để sản xuất vaccine phòng virus khác được.
Câu hỏi 16: Nêu vai trò của virus trong tự nhiên. Con người đã ứng dụng vai trò đó của virus để làm gì?
Trả lời:
– Vai trò của virus trong tự nhiên:
+ Virus kí sinh gây bệnh trên tất cả các sinh vật nên chúng có vai trò nhất định trong đấu tranh, kiểm soát các loài sinh vật trên Trái Đất.
– Con người ứng dụng vai trò trên của virus để lựa chọn những virus kí sinh gây bệnh trên những sinh vật có hại cho con người và ứng dụng chúng vào cuộc sống phục vụ cho con người như sản xuất thuốc trừ sâu từ virus, phân bón sinh học,…
Vận dụng 5: Nếu trâu, bò ăn phải chế phẩm có chứa Baculovirus thì có bị chết không? Giải thích.
Trả lời:
- Baculovirus là nhóm virus có khả năng kí sinh gây bệnh trên 600 loại côn trùng khác nhau, được sử dụng để sản xuất chế phẩm thuốc trừ sâu sinh học để diệt côn trùng gây hại. Nếu trâu, bò ăn phải chế phẩm có chứa Baculovirus thì không chết vì virus này chỉ kí sinh gây bệnh trên côn trùng, chứ không kí sinh gây bệnh ở trâu, bò.