Mở đầu
Câu hỏi SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 145): Năm 2019, một dịch bệnh mới gây bệnh viêm phổi cấp xuất hiện do một loại virus hoàn toàn mới lạ và được đặt tên là SARS-CoV-2 (hình bên). Virus gây bệnh theo cơ chế nào và có các biện pháp nào để phòng chống virus.
– Virus SARS-CoV-2 là chủng virus đang gây ra đại dịch Covid-19 toàn cầu. Đây là chủng virus có vật chất di truyền là một mạch dương RNA. Loại virus này gây bệnh theo cơ chế nhân lên kiểu sinh tan phá hủy các tế bào cơ thể và các mô. Tình trạng bệnh nặng hay nhẹ phụ thuộc vào số tế bào bị phá hủy nhiều hay ít cũng như khả năng tái sinh của các tế bào cơ thể nhanh đến mức nào. Virus này gây bệnh về đường hô hấp với các triệu chứng như sốt, ho, khó thở,..và mức độ bệnh nặng nhẹ tùy thuộc vào sức khỏe mỗi người cũng như chủng virus.
– Các biện pháp phòng chống virus SARS-CoV-2:
+ Thực hiện 5K (khẩu trang – khoảng cách – khử khuẩn – khai báo y tế – không tụ tập).
+ Tiêm vaccine phòng bệnh.
I. Cơ chế gây bệnh chung của virus
Dừng lại và suy ngẫmCâu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 146): Virus gây bệnh theo các cơ chế nào?
Trả lời:
* Virus gây bệnh theo các cơ chế:
– Cơ chế sinh tan: Nhân lên theo kiểu sinh tan phá hủy các tế bào của cơ thể và các mô.
– Xâm nhập vào tế bào, sản sinh ra các độc tố làm biểu hiện triệu chứng bệnh.
– Cơ chế kiềm tiềm tan: Gây ra đột biến gene ở tế bào chủ dẫn đến ung thư.
Câu hỏi 2 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 146): Loại virus có vật chất di truyền là DNA hay RNA sẽ dễ phát sinh các chủng đột biến mới. Giải thích.
Trả lời:
– So với enzyme nhân bản DNA, loại virus có vật chất di truyền là RNA sẽ dễ phát sinh các chủng đột biến mới hơn vì khi tạo ra các virus mới, các enzyme nhân bản RNA thường sao chép không chính xác và ít hoặc không có khả năng sửa chữa các sai sót nên để lại nhiều đột biến, làm phát sinh các chủng virus mới.
II. Một số bệnh do virus
1. Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS) ở người
Dừng lại và suy ngẫmCâu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 149): Tại sao HIV chỉ xâm nhập vào được một số loại tế bào miễn dịch ở người?
Trả lời:
– Virus HIV chỉ xâm nhập vào được một số loại tế bào miễn dịch ở người, bởi vì muốn xâm nhập được vào tế bào thì virus phải có thụ thể tương thích với thụ thể của tế bào. Ở virus HIV, gai glycoprotein của nó chỉ tương thích và liên kết được với các thụ thể đặc hiệu trên tế bào bạch cầu của hệ miễn dịch ở người nên chỉ có thể xâm nhập vào những tế bào chủ này.
Câu hỏi 2 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 149): Hiện nay, người ta đã sản xuất ra các loại thuốc là những chất ức chế các enzyme và protein của HIV. Quan sát hình 25.3, hãy cho biết các loại thuốc này có thể ức chế những giai đoạn nào trong quá trình nhân lên của HIV.
– Bằng cách tác động gây ức chế các enzyme và protein của HIV, các loại thuốc chữ HIV thể ức chế:
+ Giai đoạn phiên mã ngược: Trong giai đoạn này, enzyme transcriptase ngược của HIV chuyển đổi ARN virus thành DNA. Các loại thuốc chống HIV sẽ hoạt động bằng cách ức chế hoạt động của enzyme transcriptase ngược, từ đó ngăn chặn quá trình này.
+ Giai đoạn tổng hợp DNA sợi kép: Sau khi đã chuyển đổi ARN thành DNA, virus HIV cần tổng hợp DNA sợi kép để tích hợp vào genoma của tế bào chủ. Trong giai đoạn này, các loại thuốc được sử dụng để ngăn chặn enzyme integrase và enzyme protease, tương ứng, từ hoạt động, từ đó ngăn chặn quá trình tổng hợp DNA sợi kép và lắp ghép virus HIV vào genoma của tế bào chủ.
Câu hỏi 3 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 149): HIV có thể lây truyền từ người này sang người khác bằng những con đường nào?
Trả lời:
* HIV có thể lây truyền từ người này sang người khác bằng 3 con đường: đường máu, đường từ mẹ sang con, đường tình dục.
– Đường máu:
+ Người có vết thương hở, khi tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch tiết của người bệnh có nguy cơ lây nhiễm cao.
+ Dùng chung bơm kim tiêm, nhất là với người tiêm chích ma túy.
– Đường tình dục: Quan hệ tình dục với người nhiễm HIV sẽ có nguy cơ lây bệnh cao, đặc biệt trong trường hợp không sử dụng các biện pháp bảo vệ (bao cao su).
– Từ mẹ sang con: Những người mẹ nhiễm HIV có thể truyền virus cho con qua nhau thai và qua sữa mẹ.
2. Bệnh cúm ở người và động vật
Dừng lại và suy ngẫmCâu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 150): Quan sát hình 25.2 và hình 25.4, cho biết điểm giống và khác nhau giữa virus cúm và HIV.
* Điểm giống và khác nhau giữa cấu tạo của virus cúm và HIV:
– Giống nhau:
+ Lõi nucleic acid đều là RNA.
+ Đều có vỏ capsid và vỏ ngoài
+ Vỏ ngoài được cấu tạo từ phospholipid kép có các gai glycoprotein.
– Khác nhau:
|
Virus cúm A |
HIV |
|
– Có vật chất di truyền gồm 7 đến 8 đoạn phân tử RNA ngắn. |
– Chỉ chứa 2 phân tử RNA. |
|
– Có 2 nhóm gai glycoprotein được kí hiệu là H và N: + H có chức năng nhận biết và liên kết với các thụ thể đặc hiệu trên màng tế bào. + N là một loại enzyme có chức năng phá hủy tế bào chủ, giải phóng virus ra khỏi tế bào khi chúng được nhân lên. |
– Chỉ có 1 nhóm gai glycoprotein giúp HIV liên kết được với các thụ thể đặc hiệu trên các tế bào bạch cầu của hệ miễn dịch ở người để xâm nhập vào các tế bào. |
|
– Không có enzyme phiên mã ngược: RNA của virus cúm khi vào trong tế bào được sử dụng như mRNA để dịch mã tạo ra các protein và làm khuôn để tổng hợp nên RNA làm vật liệu di truyền của các hạt virus mới. |
– Có enzyme phiên mã ngược: RNA của virus HIV sử dụng RNA sợi đơn của virus được phiên mã thành DNA sợi đôi. Sau đó DNA này hợp nhất vào nhiễm sắc thể người. |
Trả lời:
– Gai glycoprotein là một trong những cấu trúc đóng vai trò quan trọng trong quá trình lây nhiễm, chúng chịu trách nhiệm cho việc gắn virus vào các vị trí thụ thể trên bề mặt tế bào. Nếu bộ phận này bị hỏng, virus cúm bị đột biến sẽ không còn khả năng tiếp cận tế bào đường hô hấp của người.
Câu hỏi 3 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 150): Dựa vào hình 25.3, hãy vẽ sơ đồ mô tả quá trình nhân lên của virus cúm trong tế bào người (lưu ý virus cúm không tích hợp vào hệ gene của tế bào người như HIV).
– Sơ đồ mô tả quá trình nhân lên của virus cúm trong tế bào người:
3. Bệnh ở thực vật do virus
Dừng lại và suy ngẫmCâu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 151): Virus gây bệnh ở các loài thực vật có thể truyền từ cây này sang cây khác và từ tế bào này sang tế bào khác bằng những cách nào?
Trả lời:
– Virus gây bệnh ở các loài thực vật có thể truyền từ cây này sang cây khác và từ tế bào này sang tế bào khác bằng 2 cách: truyền theo hàng ngang và theo hàng dọc.
+ Truyền theo hàng ngang: Là sự lây nhiễm virus từ cây này sang cây khác thông qua sự giúp đỡ của côn trùng và có thể là con người. Virus chỉ có thể gây bệnh khi thành tế bào thực vật bị tổn thương do tế bào thực vật có thành tế bào nên virus không thể xâm nhập vào trong tế bào qua con đường thực bào hoặc dung hợp màng tế bào như ở các tế bào động vật.
+ Truyền theo hàng dọc: Virus được di truyền từ cây mẹ sang cây con qua con đường sinh sản hữu tính hoặc sinh sản vô tính.
Câu hỏi 2 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 151): Các cây trên đường phố hoặc trong công viên cũng như những cây trồng lâu năm thường hay được quét vôi gốc (khoảng một mét từ mặt đất lên). Việc quét vôi như vậy nhằm mục đích trang trí hay mục đích gì khác? Giải thích.
Trả lời:
– Quét vôi quanh gốc cây không phải trang trí, mà là một biện pháp hữu hiệu để bảo vệ cây trồng trước sự tấn công của nhiều loài côn trùng, nấm mốc, sâu bọ. Thành phần trong vôi chủ yếu là canxi, có tác dụng cải tạo và ngăn chặn sự suy thoái của đất, hạn chế bào tử nấm phát triển trên cây trồng.
– Trong trồng trọt, biện pháp này được áp dụng khá phổ biến với cây thân gỗ, cây ăn trái và cây công nghiệp nhằm chống lại sự tấn công của nấm bệnh hay sâu bọ gây hại như sâu đục thân tìm đến đẻ trứng vào những kẽ nứt.
III. Một số thành tựu ứng dụng virus
Dừng lại và suy ngẫmCâu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 153): Việc sử dụng virus làm thuốc trừ sâu có ưu việt gì hơn so với việc dùng thuốc trừ sâu hóa học?
Trả lời:
– So với việc dùng thuốc trừ sâu hóa học, việc sử dụng virus làm thuốc trừ sâu có tính tưu việt hơn. Cụ thể:
+ Không gây ô nhiễm môi trường, không gây ảnh hưởng đến thực vật hay sức khỏe con người.
+ Không tiêu diệt các loài côn trùng có lợi nên ưu việt hơn thuốc trừ sâu hoá học.
+ Hạn chế sự mất cân bằng sinh thái khi sử dụng thuốc trừ sâu hóa học.
+ Không để lại tồn dư hóa chất trong nông sản.
Câu hỏi 2 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 153): Tại sao việc tạo ra vaccine chống lại một số virus gây bệnh thường gặp rất nhiều khó khăn?
Trả lời:
Do có cấu trúc đơn giản chỉ gồm lõi nucleic acid và vỏ protein nên tốc độ đột biến của các loài virus rất nhanh chóng. Mặt khác, virus là loài sống kí sinh, phụ thuộc vào vật chủ để tồn tại nên chúng càng có ít thành phần tế bào hơn, để lại ít mục tiêu tấn công bằng chất kháng virus hơn, chúng chỉ là vật chất di truyền được bao bọc trong protein, không thực sự chết hay sống.
Vì thế, việc tạo ra vaccine chống lại một số virus gây bệnh thường gặp rất nhiều khó khăn do thời gian nghiên cứu ra một vaccine kịp thời so với tốc độ đột biến của chúng là không đủ.
Câu hỏi 3 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 153): Ở người cần tiêm chủng vaccine chống bệnh cúm mùa mỗi năm trong khi chỉ cần tiêm vaccine phòng bệnh quai bị hoặc một số bệnh khác chỉ một lần trong đời. Tại sao?
Trả lời:
– Virus cúm có rất nhiều chủng loại. Mỗi năm, chúng lại tạo ra các chủng mới và tốc độ đột biến của chúng cũng nhanh chóng. Do đó, chỉ tiêm 1 lần vaccine phòng bệnh cúm là chưa đủ. Để đạt được hiệu quả miễn dịch bền vững, cần phải tiêm nhiều liều để kích thích cơ thể sản sinh miễn dịch, tạo ra kháng thể chống lại bệnh cúm mùa.
– Ngược lại, bệnh quai bị chỉ do một loại virus gây ra nên ít biến chủng hơn. Vì thế chỉ cần tiêm một lần là cơ thể đã có kháng thể chống lại nguy cơ mắc bệnh này.
Luyện tập và Vận dụng
Câu hỏi 1 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 154): Dưới góc độ phòng bệnh, tại sao nên tránh tiếp xúc với các động vật hoang dã?Trả lời:
– Do điều kiện sống tự nhiên nên trong cơ thể động vật hoang dã tồn tại rất nhiều loại virus gây bệnh nguy hiểm. Các loại virus này liên tục tiến hóa. Lúc gặp cơ hội, nó sẽ phát tán vào cơ thể người, từ đó tiềm ẩn nguy cơ gây các bệnh lạ.
– Vì thế, không tiếp xúc trực tiếp với động vật hoang dã. Đối với các vật nuôi, gia cầm như lợn, chó, mèo, cần tiêm phòng định kì để kịp thời ngăn chặn dịch bệnh phát sinh.
Câu hỏi 2 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 154): Tại sao khi điều trị AIDS, các bác sĩ thường cho bệnh nhân sử dụng cùng lúc nhiều loại thuốc khác nhau?
Trả lời:
– Với người nhiễm HIV, ở giai đoạn AIDS sẽ gặp phải rất nhiều bệnh do sự suy giảm miễn dịch. Ở mỗi thời điểm khác nhau, virus HIV sẽ biến đổi với tốc độ rất nhanh, vì thế mà các bác sĩ thường cho bệnh nhân sử dụng cùng lúc nhiều loại thuốc khác nhau. Điều này sẽ giúp kiểm soát HIV, làm giảm khả năng sinh sản và lây nhiễm của vi rút, giảm nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng và tử vong liên quan tới AIDS.
Câu hỏi 3 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 154): Có thể sử dụng các loại thuốc kháng sinh để chữa trị bệnh cúm hay không? Giải thích.
Trả lời:
– Không thể sử dụng kháng sinh để chữa trị bệnh cúm bởi vì kháng sinh chỉ điều trị được những nhiễm trùng do vi khuẩn hoặc nấm gây ra trong khi đó cúm là một loại bệnh do nhiễm virus cúm. Vì vậy, kháng sinh không hề có tác dụng đối với cúm.
– Chỉ có thể sử dụng kháng sinh khi điều trị cúm trong trường hợp khi mắc cúm cơ thể yếu có thể mắc các bệnh nhiễm khuẩn do vi khuẩn gây nên. Tuy nhiên, sử dụng kháng sinh cần có chỉ định của bác sĩ để tránh bệnh kéo dài hơn hay làm tăng tỉ lệ vi khuẩn kháng kháng sinh hết sức nguy hiểm, thậm chí sẽ tử vong bởi những nhiễm khuẩn thông thường sau này.
Câu hỏi 4 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 154): Các nhà khoa học cho biết họ đã phân lập được virus khảm thuốc lá từ tất cả các loại thuốc lá thương phẩm. Hãy cho biết những người hút thuốc lá có nguy cơ bị nhiễm virus này không. Giải thích.
Trả lời:
– Virus khảm thuốc lá là virus gây bệnh trên thực vật, chúng chỉ có thể lây nhiễm vào tế bào thực vật mà không lây nhiễm vào tế bào người. Do đó, Những người hút thuốc lá sẽ không có nguy cơ bị nhiễm virus này.
Câu hỏi 5 SGK Sinh 10 Kết nối tri thức Bài 25 (trang 154): Em đã được tiêm vaccine phòng những bệnh virus nào?
Trả lời:
* Một số bệnh do virus gây ra thường được tiêm phòng phổ biến:
– Bệnh lao: chứng bệnh do vi trùng gây ra.
– Covid – 19: căn bệnh viêm đường hô hấp cấp tính ở người được gây ra bởi một chủng virus corona.
– Viêm gan B: chứng bệnh truyền nhiễm do một loại siêu vi khuẩn lây lan qua đường máu và tình dục.
– Bại liệt: chứng bệnh nhiễm virus cấp tính lây truyền theo đường tiêu hóa.
– Uốn ván: chứng bệnh làm co giật căng cứng các bắp thịt.
– Thủy đậu: do virut varicella-zoster gây ra (loại virut gây bệnh herpes – 3).
– Ho gà: chứng bệnh gây những cơn ho kéo dài hàng tuần.
– Bệnh sởi: chứng bệnh có tính lây nhiễm nhanh với các triệu chứng như sốt, chảy nước mũi.
– Quai bị: chứng bệnh có thể gây đau đầu, khó chịu, sốt và viêm tuyến nước bọt.
– Viêm não nhật bản: là bệnh nhiễm vi rút cấp tính do vi rút VNNB gây ra. Bệnh làm tổn thương nghiêm trọng hệ thần kinh trung ương.