Mở đầu bài học
Câu hỏi mở đầu SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 12): “Giai cấp tư sản trong quá trình thống trị giai cấp chưa đầy một thế kỉ đã tạo ra những lực lượng sản xuất nhiều hơn và đồ sộ hơn lực lượng sản xuất của tất cả các thế hệ trước cộng lại” (C. Mác - Ph. Ăng-ghen, Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, NXB Sự thật, 1983, tr. 60).Từ nhận định trên của C. Mác và Ph. Ăng-ghen, hãy chia sẻ những hiểu biết của em về sự xác lập, mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản.
Trả lời:
- Sự xác lập của chủ nghĩa tư bản
+ Chủ nghĩa tư bản đã bắt đầu tồn tại trên quy mô nhỏ trong nhiều thế kỷ xuất hiện dưới dạng các hoạt động buôn bán, cho thuê và cho vay và đôi khi là ngành công nghiệp quy mô nhỏ với một số lao động làm công ăn lương.
+ Đã có một lịch sử rất dài trong trao đổi hàng hóa đơn giản và sản xuất hàng hóa đơn giản, đó là nền tảng ban đầu cho sự phát triển của tư bản từ trao đổi thương mại. "Thời kỳ chủ nghĩa tư bản" theo Karl Marx có từ các thương gia thế kỷ 16 và các thành phố đô thị nhỏ.
- Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản:
+ Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chủ nghĩa chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, đẩy mạnh quá trình xâm lược thuộc địa nhằm tìm kiếm thị trường, thu lợi nhuận và đầu tư tư bản ở nước ngoài. Cùng với việc các nước đế quốc đẩy mạnh xâm lược thuộc địa, chủ nghĩa tư bản đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên toàn thế giới.
+ Từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn phát triển mới (còn được gọi là chủ nghĩa tư bản hiện đại).
1. Sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở Châu Âu và Bắc Mỹ
Câu hỏi mục 1 SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 13): Trình bày sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mĩ.Trả lời:
* Sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mĩ.
- Thế kỉ XVII, chủ nghĩa tư bản được xác lập ở Hà Lan, Anh.
- Thế kỉ XVIII, chủ nghĩa tư bản được mở rộng ra ngoài phạm vi châu Âu (Bắc Mĩ) và xác lập ở Pháp
- Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIII, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ Anh, sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,...
=> Những chuyển biến to lớn về kinh tế - xã hội
=> Khẳng định sự thắng lợi của chủ nghĩa tư bản
- Nửa sau thế kỉ XIX, các cuộc cách mạng tư sản tiếp diễn dưới những hình thức khác nhau và giành được thắng lợi => Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở Italia, Đức,...
2. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
a) Chủ nghĩa đế quốc và quá trình xâm lược thuộc địa
Câu hỏi mục 2a SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 14): Trình bày quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa của chủ nghĩa tư bản.Trả lời:
- Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản kéo theo nhu cầu ngày càng cao về nguyên liệu và nhân công => các nước tư bản tăng cường chính sách xâm lược, mở rộng thuộc địa => Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi và khu vực Mỹ La-tinh.
b) Sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản
Câu hỏi 1 mục 2b SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 16): Trình bày sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.Trả lời:
- Trong thế kỉ XIX, sau các cuộc cách mạng tư sản ở châu Âu và Bắc Mỹ, chủ nghĩa tư bản tiếp tục quá trình phát triển và mở rộng ở các khu vực khác nhau trên thế giới.
- Trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, cùng với việc các nước đế quốc đẩy mạnh xâm lược thuộc địa, chủ nghĩa tư bản đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên toàn thế giới.
Câu hỏi 2 mục 2b SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 16): Em có nhận xét gì về tốc độ mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX – đầu thế kỉ XX?
Trả lời:
- Trong những năm cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa tư bản đã phát triển nhanh chóng và mở rộng phạm vi ảnh hưởng trên toàn thế giới từ châu Âu sang châu Á, khu vực Mĩ La- tinh
c) Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền
Câu hỏi 1 mục 2c SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 16): Khai thác hình 7 và thông tin trong mục, cho biết quyền lực của các tổ chức độc quyền được thể hiện như thế nào?
- Các tổ chức độc quyền đã chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế ở các nước tư bản.
+ Ví dụ: đầu thế kỉ XX, các tổ chức độc quyền ở Pháp, Mỹ, Anh chỉ chiếm khoảng 1% tổng số xí nghiệp toàn thế giới nhưng lại chiếm hơn 3/4 tổng số máy hơi nước và động cơ điện, số lượng công nhân; tổng số sản phẩm được làm ra chiếm gần một nửa so với toàn thế giới.
Câu hỏi 2 mục 2c SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 16): Trình bày sự phát triển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền.
Trả lời:
- Thời kì xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kì tự do cạnh tranh, cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, sự phát triển kinh tế và quá trình cạnh tranh gay gắt đã làm các xí nghiệp vừa và nhỏ bị phá sản.
=> Xuất hiện những xí nghiệp khổng lồ và các tổ chức độc quyền => chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn độc quyền. Trong giai đoạn này, các tổ chức độc quyền chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
3. Chủ nghĩa tư bản hiện đại
a) Khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đại
Câu hỏi 1 mục 3a SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 17): Nêu khái niệm chủ nghĩa tư bản hiện đạiTrả lời:
- Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ dùng để chỉ một giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay với những biểu hiện mới, tiêu biểu là sự kết hợp giữa sức mạnh kinh tế của các tổ chức độc quyền tư nhân với sức mạnh chính trị của nhà nước tư sản.
b) Tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại
Câu hỏi 1 mục 3b SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 18): Nêu tiềm năng và thách thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại.Trả lời:
- Tiềm năng:
+ Có ưu thế trong việc sử dụng những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 để phát triển kinh tế, trở thành trung tâm kinh tế, tài chính, khoa học - công nghệ của thế giới.
+ Quy mô nền kinh tế và thu nhập bình quân đầu người thuộc hàng cao nhất thế giới.
- Thách thức: Chủ nghĩa tư bản hiện đại đang phải đối mặt với nhiều thách thức:
+ Thứ nhất, chủ nghĩa tư bản đang phải đối mặt và khó có thể giải quyết được những cuộc khủng hoảng kinh tế, tài chính mang tính toàn cầu.
+ Thứ hai, chủ nghĩa tư bản đã và đang phải đối mặt và không thể giải quyết được những vấn đề chính trị, xã hội nan giải.
+ Thứ ba, chủ nghĩa tư bản không có khả năng giải quyết triệt để những mâu thuẫn xã hội ngày càng gia tăng.
Luyện tập
Luyện tập SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 18): Lập bảng tóm tắt những nét chính về sự mở rộng và phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XX.Trả lời:
Vận dụng
Vận dụng 1 SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 18): Có quan điểm cho rằng: Chủ nghĩa tư bản hiện đại ngày nay đã thay đổi về bản chất, không còn là chủ nghĩa tư bản như trước đây. Nêu ý kiến của em về quan điểm này.Trả lời:
- Em không đồng ý với quan điểm này vì những điều chỉnh, thay đổi vẫn chưa phá vỡ được khuôn khổ, nền tảng của chế độ tư bản chủ nghĩa, vẫn chỉ là những điều chỉnh, những sự chuyển biến trong khuôn khổ của chế độ tư bản.
+ Bóc lột vẫn là bản chất của chủ nghĩa tư bản hiện đại.
+ Chủ nghĩa tư bản hiện đại cũng không xóa bỏ được tình trạng phân hóa giàu nghèo trong xã hội, mà sự phân hóa còn tiếp tục gia tăng, vẫn là chế độ bất công.
+ Chủ nghĩa tư bản hiện đại vẫn không ngăn chặn, tránh được các cuộc khủng hoảng kinh tế gắn liền với bản chất của chủ nghĩa tư bản
+ Trong chủ nghĩa tư bản hiện đại, những mâu thuẫn gắn liền với bản chất của chủ nghĩa tư bản vẫn hiện diện, dù có những hình thức biểu hiện mới.
Vận dụng 2 SGK Lịch sử 11 Kết nối tri thức Bài 2 (trang 18): Sưu tầm tư liệu từ sách, báo, internet về phong trào “Chiếm lấy phố Uôn” và giải thích vì sao phong trào này chỉ sau một thời gian ngắn đã lan ra các bang ở Mỹ và hàng trăm thành phố ở nhiều nước tư bản trên thế giới.
Trả lời:
“Chiếm lấy phố Uôn” hay còn gọi là phong trào “99 chống lại 1” là một phong trào xuất hiện ở nước Mỹ vào đầu năm 2011. Tên của phong trào này nói lên rằng: 1% dân số Mỹ giàu có sở hữu tài sản quốc gia bằng số tài sản của 99% dân số. Phong trào đã lan sang nhiều nước tư bản chủ nghĩa. Từ phong trào "Chiếm Phố Wall" người biểu tình đòi đánh thuế người giàu nhiều hơn nữa, chấm dứt việc ngân hàng tịch thu nhà của những người không còn khả năng trả nợ và đòi rút quân Mỹ về nước đồng thời chuyển ngân sách chiến tranh cho giáo dục, chống tăng học phí đại học, đòi việc làm… Chỉ trong thời gian ngắn phong trào đã lan rộng ra nhiều thành phố lớn của nước Mỹ và lan ra hàng chục nước khác trên thế giới, như Canada, Đức, Thụy Sỹ, Anh, Italia, Ireland, Tây Ban Nha,Nhật Bản, Australia, Hàn Quốc…Sở dĩ phong trào được nhiều người dân hưởng ứng và nhanh chóng lan rộng bởi hầu hết những người biểu tình đều hưởng ứng thông điệp của phong trào "Chiếm lấy phố Wall". Họ nhận thấy khoảng cách giàu nghèo đang gia tăng chính do những chính sách kinh tế có lợi cho các tập đoàn.