Câu hỏi mở đầu SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 63): Đầu năm 1285, từ vùng đất Chăm-pa, tướng Toa Đô gửi thư về cho vua Nguyên là Hốt Tất Liệt.
“Giao Chỉ [tức Đại Việt] liền đất với Chân Lạp. Chiêm Thành. Vân Nam [Trung Quốc]. Xiêm [Thái Lan], Miến [My-an-ma], nên lập tỉnh ngay trên đất ấy và đóng quân trấn giữ,... lấy lương ở đó cấp cho quân si. tránh được việc vận tải đường biền mệt nhọc".
(Nguyên sử- sử triều Nguyên, An Nam truyện)
Lời đề nghị cảa Toa Đô được Hốt Tất Liệt thực hiện, nhưng 50 vạn quân Nguyên đã bị quân dân nhà Trần đánh tan.
Vậy quân dân Đại Việt đã kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên và giành thắng lợi như thế nào? Thắng lợi đó có nguyên nhân từ đâu và có ý nghĩa lịch sử như thế nào?
Trả lời:
- Cuộc kháng chiến chống Mông Cổ lần thứ nhất (1258)
+ Tháng 1/1258, ba vạn quân Mông Cổ do Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy, tiến vào xâm lược Đại Việt. Quân giặc tiến đến vùng Bình Lệ Nguyên (Vĩnh Phúc) thì bị phòng tuyến của quân dân nhà Trần chặn lại
+ Để bảo toàn lực lượng, vua Trần Thái Tông ra kệnh cho quân sĩ tạm thời rút lui; đồng thời cho nhân dân thực hiện kế sách “thanh dã”.
+ Quân Mông Cổ tiến vào kinh thành Thăng Long, gặp cảnh vườn không nhà trống bị lâm vào tình cảnh không có lương thực và gặp nhiều khó khăn nên lực lượng hao mòn dần.
+ Ngày 29/1/1258, quân dân nhà Trần tổ chức phản công ở Đông Bộ Đầu. Cuộc kháng chiến kết thúc thắng lợi.
- Cuộc kháng chiến chống Mông Nguyên lần thứ hai (1285)
+ Quân Nguyên ở phía Bắc trên đường tháo chạy đã biết thành tập kích tại sông Cầu, tại Vạn Kiếp, Vĩnh Bình.
+ Cánh quân rút về Đại Lý bị quân ta tập kích tại Phù Ninh. Cánh quân phía Nam ở Chiêm Thành lên bị tiêu diệt hoàn toàn tại Tây Kết. Quân ta giành thắng lợi hoàn toàn trong trận chiến này.
- Cuộc kháng chiến chống Mông Nguyên lần thứ ba (1287- 1288)
+ Thủy quân của Nguyên đã biết thành tiêu diệt hoàn toàn tại sông Bạch Đằng. Quân bộ binh quân Nguyên đã biết thành quân Đại Việt phục kích, tấn công dữ dội.
+ Kết quả cuộc kháng chiến chống Mông Nguyên lần 3 của quân dân Đại Việt kết thúc thắng lợi. Này cũng là kết quả chung của 3 cuộc kháng chiến chống Mông Nguyên của nhân dân Đại Việt.
* Nguyên nhân thắng lợi:
- Vua tôi nhà Trần đồng lòng kháng chiến
- Công cuộc chuẩn bị kháng chiến chu đáo, toàn diện về mọi mặt của nhà Trần.
- Có sự lãnh đạo tài tình của nhà quân sự thiên tài: Trần Hưng Đạo, vua nhà Trần với chiến lược, chiến thuật đúng đắn, sáng tạo.
- Tinh thần hi sinh, quyết chiến, quyết thắng của toàn dân mà nòng cốt là quân đội nhà Trần.
* Ý nghĩa lịch sử của ba lần chống quân xâm lược Mông - Nguyên
– Đập tan tham vọng và ý chí xâm lược Đại Việt của đế chế Mông – Nguyên, bảo vệ được độc lập, toàn vẹn lãnh thổ và chủ quyền quốc gia dân tộc.
– Thể hiện sức mạnh của dân tộc, đánh bại mọi kẻ thù xâm lược
– Góp phần xây dựng truyền thống của dân tộc, học thuyết quân sự và để lại nhiều bài học cho đời sau trong việc đấu tranh chống xâm lược.
1. Cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258)
Câu hỏi mục 1 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 64): Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược đồ 17.1, sơ đồ 17, hãy:
- Tóm tắt diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258).
- Nêu vai trò của vua Trần Thái Tông và Thái sư Thần Thủ Đô trong cuộc kháng chiến.
Trả lời:
- Diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258):
+ Năm 1257, Mông Cổ lên kế hoạch đánh chiếm Nam Tống theo hai hướng: từ phía bắc đánh xuống và từ phía nam đánh lên (qua đường Đại Việt).
+ Để thực hiện mục tiêu đó, Mông Cổ cử sứ giả đưa thư dụ hàng và đe doạ triều đình nhà Trần.
+ Trước tình hình đó, vua Trần Thái Tông xuống chiếu cho Trần Quốc Tuấn chỉ huy các tướng lĩnh đem quân thuỷ, bộ lên phòng ngự ở biên giới; truyền lệnh cả nước sắm sửa vũ khí, sẵn sàng chiến đấu.
+ Để tỏ rõ ý chí kiên quyết, vua Trần ra lệnh tống giam tất cả sứ giả Mông Cổ vào ngục.
+ Ngày 17/1/1258: Ngột Lương Hợp Thai dẫn 3 vạn quân tiến vào Binh Là Nguyên (Vinh Phúc).
+ Vua Trần Thái Tông ra trận, trực tiếp chỉ huy chiến đấu, sau đó chủ động rút lui.
+ Ngày 21/1/1258, Triều đình nhà Trần tạm rồi kinh thành Thăng Long.... Nhân dân thực hiện kế "thanh dã"
+ Quân Mông Cổ tiến vào kinh thành Thăng Long gặp cảnh trống vắng, bị làm vào tình cảnh không có lương thực và gặp nhiều khó khăn.
+ Ngày 29/1/1258, Nhà Trần tổ chức phân công ở Đông Bộ Đầu (Hà Nội). Cuộc kháng chiến kết thúc thắng lợi.
- Vai trò của vua Trần Thái Tông và Thái sư Thần Thủ Đô trong cuộc kháng chiến: vua Trần Thái Tông xuống chiếu cho Trần Quốc Tuấn chỉ huy các tướng lĩnh đem quân thuỷ, bộ lên phòng ngự ở biên giới; truyền lệnh cả nước sắm sửa vũ khí, sẵn sàng chiến đấu.Thái Tông ra trận, trực tiếp chỉ huy chiến đấu, sau đó chủ động rút lui; Thái sư Trần Thủ Độ - người có công lớn trong việc sáng lập vương triều Trần.
2. Cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1285)
Câu hỏi mục 2 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 66): Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược đồ 17,2, bảng 17, hãy:
- Tóm tất diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1285)
- Nêu vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn trong cuộc kháng chiến.
Trả lời:
* Diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1258):
- Cuối tháng 1 -1285, 50 vạn quân Nguyên do Thoát Hoan tổng chỉ huy tràn vào xâm lược Đại Việt. Toa Đô nhận lệnh dẫn 10 vạn quân từ Chăm-pa, Thanh Hóa đánh ra.
- Từ đầu tháng 2-1285, Trước thế giặc mạnh, quân nhà Trần rút lui về Vạn Kiếp (Chí Linh, Hải Dương), sau đó về Thăng Long (Hà Nội) rồi lui về Thiên Trường (Nam Định) để củng cố lực lượng, chờ thời cơ phản công.
- Tháng 3, 4-1285 Nhân dân thực hiện kế "thanh dã", phối hợp với triều đình chống giặc ở khắp nơi. Quân Nguyên lâm vào tình thế khó khăn
- Tháng 5,6-1285 Quân nhà Trần tổ chức phản công, thắng lợi lớn ở Tây Kết (lần 2), Hàm Tử (Hưng Yên), Chương Dương, Thăng Long (Hà Nội), Vạn Kiếp (Hải Dương),...
=> Kết quả: Toa Đô tử trận, Thoát Hoan bỏ chạy. Đất nước sạch bóng quân xâm lược.
* Vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn trong cuộc kháng chiến:
- Vua Trần Nhân Tông đã phong Trần Quốc Tuấn làm Quốc công tiết chế, thống lĩnh quân đội
- Trần Quốc Tuấn là vị chỉ huy quân đội, lãnh đạo tối cao cùng với các vua Trần.
- Trần Quốc Tuấn đưa ra những chủ trương kế sách đúng đắn, là điều kiện tiên quyết dẫn đến thắng lợi của các cuộc kháng chiến.
- Trần Quốc Tuấn Là tác giả của các bộ binh thư nổi tiếng: Binh thư yếu lược, Vạn kiếp tông bí truyền thư.
- Trần Quốc Tuấn còn bỏ qua các hiềm khích, thù riêng, nêu cao tinh thần yêu nước, vì nghĩa lớn.
3. Cuộc kháng chiến lần thứ ba, chống quân xâm lược Nguyên (1287 - 1288)
Câu hỏi mục 3 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 67): Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược đồ 17.3, hãy:
- Tóm tắt diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ ba chống quân xâm lược Nguyên (1287 – 1288).
- Nêu vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn trong cuộc kháng chiến.
Trả lời:
Diễn biến của cuộc kháng chiến chống quân Nguyên (1287 – 1288)
- Cuối tháng 12/1287, quân Nguyên ồ ạt tấn công vào Đại Việt.
+ Quân bộ do Thoát Hoan chỉ huy theo đường bộ tiến theo đường Lạng Sơn.
+ Quân thuỷ do Ô Mã Nhi chỉ huy theo đường biển vào sông Bạch Đằng. Tiếp sau là đoàn thuyền lương do Trương Văn Hổ chỉ huy.
- Tháng 1/1288, Thoát Hoan tiến vào Thăng Long, gặp cảnh “vườn không nhà trống”. Quân Nguyên tiến đánh các căn cứ của quân Trần nhưng thất bại.
- Tháng 2/1288, Trần Khánh Dư cho quân mai phục ở Vân Đồn tiêu diệt đoàn thuyền Lương của Trương Văn Hổ.
- Tháng 3/1288, nhà Trần tổ chức phản công nhiều nơi, giành thắng lợi quyết định trận Bạch Đằng.
* Vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn:
- Vua Trần Nhân Tông và Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn là những chỉ huy quân sự tối cao của cuộc kháng chiến.
- Vua và Đại vương đã đề ra đường lối quân sự độc đáo, sáng tạo, giúp nhân dân Đại Việt chiến thắng kẻ thù xâm lược.
4. Nguyên nhân thắng lợi và ý nghĩa lịch sử
Câu hỏi mục 4 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 68): Đọc thông tin, tư liệu và kết hợp quan sát, hình 17, hãy:
- Phân tích những nguyên nhân dẫn đến thắng lợi của quân dân nhà Trần trong ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII).
- Nêu ý nghĩa lịch sử của ba lần nhà Trần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên.
Trả lời:
- Những nguyên nhân dẫn đến thắng lợi của quân dân nhà Trần trong ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII):
+ Do truyền thống yêu nước và tinh thần chiến đấu dũng cảm của quân dân Đại Việt; tinh thần đoàn kết của quý tộc, tướng lĩnh nhà Trần và các tầng lớp nhân dân.
+ Vai trò lãnh đạo, tài chỉ huy của các vua Trần (Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông), cùng các tướng lĩnh như Trần Thủ Độ, Lê Phụ Trần, Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư, Trần Nhật Duật,...
- Ý nghĩa lịch sử của ba lần nhà Trần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên:
+ Thắng lợi của cuộc kháng chiến đã đập tan tham vọng, ý chí xâm lược Đại Việt của quân Mông – Nguyên, bảo vệ vững chắc nền độc lập, chủ quyền của dân tộc, nâng cao vị thế của Đại Việt; khẳng định quyết tâm, sức mạnh và tinh thần quật cường của dân tộc Việt Nam trong lịch sử chống ngoại xâm.
+ Thắng lợi này cũng góp phần làm suy yếu đế quốc Mông – Nguyên, ngăn chặn cuộc xâm lược của quân Nguyên đối với Nhật Bản và các nước khác; để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, làm phong phú thêm nghệ thuật quân sự Việt Nam.
Luyện tập
Câu hỏi Luyện tập SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 68): Trình bày khái quát diễn biến, kết quả, ý nghĩa của ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông - Nguyên của nhà Trần (Thế kỉ XIII).
Trả lời:
Vận dụng
Câu hỏi 1 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 68): Hãy tìm và giới thiệu danh nhân tiêu biểu của thời Trần có công trong các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông-Nguyên (thế kỉ XIII)
Trả lời:
Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn sinh khoảng năm 1228. Cuộc đời và sự nghiệp của Hưng Đạo Đại vương gắn liền với cuộc kháng chiến chống đế quốc xâm lược Nguyên Mông của nhân dân Đại Việt. Vào thế kỷ XIII, quân Nguyên Mông đã ba lần xâm lược nước ta.
Cuộc kháng chiến lần thứ nhất (năm 1258) Hưng Đạo Đại vương được giao quyền tiết chế, chỉ huy các tướng bảo vệ biên giới. Cuộc kháng chiến lần hai (năm 1285) và lần ba (năm 1288), ông được vua Trần phong chức Quốc Công tiết chế tổng chỉ huy quân đội, đánh bại hoàn toàn ý chí xâm lược của đế quốc Nguyên Mông.
Câu hỏi 2 SGK Lịch sử 7 Cánh Diều Bài 17 (trang 68): Tinh thần yêu nước, đoàn kết của quân dân Đại Việt thời Trần được phát huy như thế nào trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.
Trả lời:
Bài học kinh nghiệm:
- Củng cố và phát huy tinh thần yêu nước, khối đại đoàn kết dân tộc trong công cuộc xây dựng, phát triển và bảo vệ Tổ quốc.
- Từng bước hiện đại hóa quân đội, tăng cường tiềm lực quốc phòng nhằm duy trì sức mạnh quân sự ở mức cần thiết để bảo vệ và giữ vững độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ.