Mở đầu SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 72) : Điện Thái Hòa thuộc quần thể di tích Cố đô Huế, là di sản văn hóa gắn với nhà Nhuyễn, triều đại quân chủ cuối cùng của Việt Nam. Vậy nhà Nguyễn đã ra đời như thế nào? Tình hình đất nước dưới thời nhà Nguyễn phát triển ra sao? Nhà Nguyễn đã làm những gì để thực thi chủ quyền quốc gia đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa?
Trả lời:
Năm 1792, vua Quang Trung qua đời; nhà Tây Sơn suy yếu, mâu thuẫn nội bộ ngày càng sâu sắc. Được sự ủng hộ của bộ phận đại địa chủ Gia Định, Nguyễn Phúc Ánh đem quân đánh bại nhà Tây Sơn, lên ngôi vua, lập ra nhà Nguyễn, đóng đô ở Phú Xuân (Thừa Thiên Huế).
Nửa đầu thế kỉ XIX, các vua nhà Nguyễn đã thi hành nhiều chính sách tích cực để phục hồi và phát triển đất nước, đồng thời tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động thực thi chủ quyền đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
1. Sự ra đời của nhà Nguyễn
Câu hỏi SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 72): Em hãy mô tả sự ra đời của nhà Nguyễn
Trả lời:
+ Năm 1792, vua Quang Trung qua đời; nhà Tây Sơn suy yếu, mâu thuẫn nội bộ ngày càng sâu sắc.
+ Được sự ủng hộ của bộ phận đại địa chủ Gia Định, Nguyễn Phúc Ánh đem quân lấn dần vùng đất thuộc nhà Tây Sơn, đánh chiếm kinh đô Phú Xuân vào năm 1801.
+ Năm 1802, Nguyễn Ánh đánh bại triều Tây Sơn, lên ngôi vua, lập ra nhà Nguyễn, đóng đô ở Phú Xuân (Thừa Thiên Huế).
2. Tình hình chính trị
Câu hỏi 1 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 73): Dựa vào thông tin trong bài, quan sát tư liệu 19.1, 19.3, sơ đồ 19.2, em hãy trình bày những nét chính về tình hình chính trị của Việt Nam thời nhà Nguyễn và nêu sự khác nhau về cơ cấu hành chính tiệt Nam thời Gia Long và Minh Mạng.
Trả lời:
* Những nét chính về tình hình chính trị của Việt Nam thời nhà Nguyễn
- Năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi, lập ra triều Nguyễn, củng cố nhà nước quân chủ tập quyền.
- Năm 1815, ban hành bộ luật Hoàng triều luật lệ (luật Gia Long).
- Xây dựng quân đội gồm nhiều binh chủng, ở kinh đô và các trấn, tỉnh đều xây dựng thành trì vững chắc. Xây dựng hệ thống trạm ngựa trong cả nước để kịp thời chuyển tin tức.
- Về đối ngoại: thực thi "bang giao triều cống" với nhà Thanh; thiết lập ngoại giao, buôn bán với Ấn Độ và các nước Đông Nam Á.
* Sự khác nhau về cơ cấu hành chính Việt Nam thời Gia Long và Minh Mạng.
- Thời Gia Long và Minh Mạng, nhà Nguyễn duy trì chế độ quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền.
- Thời Gia Long vua chỉ trực tiếp quản lí 4 doanh và 7 trấn. Mỗi vùng có Tổng trấn cai quản, quyền lực như một phó vương.
- Thời Minh Mạng, cơ cấu thay đổi. Cả nước chia làm 30 tỉnh và 1 phủ Thừa Thiên.
=> Bộ máy nhà nước quân chủ đạt đến mức hoàn thiện từ trung ương đến địa phương.
Câu hỏi 2 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 73): Yếu tố quân chủ tập quyền được thể hiện như thế nào trong tư liệu 19.1?
Trả lời:
- Yếu tố quân chủ tập quyền qua tư liệu 19.1:
+ Nhà vua ngồi trên ngai cao, trực tiếp lắng nghe quan lại báo cáo việc công vụ hoặc ban hành mệnh lệnh.
+ Bên dưới là một vị quan đang phục quỳ để báo cáo hoặc nhận mệnh lệnh từ vua.
+ Hai bên tả - hữu là các vị quan khác, đang đứng nghiêm trang, cung kính.
3. Tình hình kinh tế
a. Nông nghiệp
Câu hỏi 1 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 75): Trình bày những nét chính về sự phát triển nông nghiệp thời Nguyễn
Trả lời:
- Những nét chính về nông nghiệp thời Nguyễn:
+ Công cuộc khai hoang: Được đẩy mạnh nhưng ruộng đất hoang hóa vẫn còn nhiều.
+ Chính sách quân điền: Được đặt lại nhưng tổng diện tích ruộng đất công còn quá ít. Nông dân vẫn không có (hoặc thiếu) ruộng đất để cày cấy.
+ Đê điều: Tuy được sửa đắp nhưng vỡ đê, lụt lội vẫn thường xuyên xảy ra khiến làng xóm tiêu điều, mùa màng bị tàn phá.
Câu hỏi 2 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 75): Chính sách nào của nhà Nguyễn đạt hiệu quả cao nhất trong nông nghiệp? Tại sao?
Trả lời:
* Chính sách của nhà Nguyễn đạt hiệu quả cao nhất trong nông nghiệp là chính sách doanh điền vì:
- Đất đai được mở rộng => mở rộng diện tích canh tác
- Nhiều đồn điền được thành lập => tạo điều kiện nâng cao kinh tế
- Đảm bảo quyền thống trị của nhà nước trên những vùng đất được khai hoang
- Giảm bớt được những mâu thuẫn xã hội như dân nghèo không có ruộng, dân phiêu tán.
b. Thương nghiệp và thủ công nghiệp
Câu hỏi 1 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 75): Sự phát triển của thủ công nghiệp và thương nghiệp có điểm gì nổi bật so với thời kì của các chúa Nguyễn?
Trả lời:
- Về thủ công nghiệp:
+ Các ngành, nghề thủ công nghiệp trong nhân dân tiếp tục được duy trì và phát triển.
+ Xuất hiện nghề thủ công mới là nghề in tranh, với nhiều làng nghề nổi tiếng, như: làng tranh Đông Hồ (Bắc Ninh), Hàng Trống (Hà Nội), Làng Sình (Huế),...
+ Bộ phận thủ công nghiệp nhà nước được tổ chức với quy mô lớn.
- Về thương nghiệp:
+ Nội thương: hoạt động buôn bán phát triển thuận lợi nhờ chính sách cải cách tiền tệ và thống nhất các đơn vị đo lường; nhiều tuyến đường giao thương được sửa chữa, khai thông đã thúc đẩy giao thương giữa các vùng miền trong nước.
- Hoạt động ngoại thương rất nhộn nhịp. Thương nhân nước ngoài được phép buôn bán tại một số cửa sông, cửa biển, nhưng chịu sự kiểm soát chặt chẽ của triều đình.
Câu hỏi 2 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 75): Theo em, chính sách nào của nhà Nguyễn đã hạn chế sự phát triển của giao thương? Vì sao?
Trả lời:
Chính sách thuế khóa nặng nề đã làm hạn chế nhiều hoạt động buôn bán, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của giao thương.
4. Tình hình văn hóa
Câu hỏi mục 4 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 77): Văn hóa thời Nguyễn trong nửa đầu thế kỉ XIX có những thay đổi nào?
Trả lời:
- Chủ trương độc tôn Nho giáo, hạn chế Thiên chúa giáo, tín ngưỡng dân gian tiếp tục phát triển…
- Giáo dục Nho học được củng cố, nhà Nguyễn bắt đầu tổ chức các kì thi Nho học.
- Văn học chữ Hán kém phát triển, văn học chữ Nôm ngày càng phong phú và hoàn thiện. Xuất hiện các tác phẩm xuất sắc như Truyện Kiều của Nguyễn Du, thơ Hồ Xuân Hương, Bà Huyện Thanh Quan.
- Thành lập Quốc sử quán, nhiều bộ sử lớn được biên soạn như Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú, Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức...
- Kiến trúc: Nổi bật là quần thể cung điện ở Huế và các lăng tẩm, thành lũy ở các tỉnh, cột cờ ở Hà Nội.
- Nghệ thuật dân gian tiếp tục phát triển rực rỡ với tuồng, chòe, hát ví...
5. Tình hình xã hội
Câu hỏi mục 5 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 78): Trình bày những nét chính về tình hình xã hội dưới thời Nguyễn.
Trả lời:
- Nét chính về tình hình xã hội dưới thời Nguyễn:
+ Hai giai cấp cơ bản trong xã hội là địa chủ và nông dân.
+ Tư tưởng Nho giáo chính thống tạo nên một xã hội theo thứ tự “sĩ, nông, công, thương” nên xã hội vẫn coi trọng thi cử đề đua chen ra chốn quan trường.
+ Quan lại, địa chủ, cường hào coi thường luật, nhũng nhiễu và áp bức người dân.
+ Nhiều cuộc đấu tranh của nhân dân đã diễn ra nhằm chống áp bức, chống chính quyền, tiêu biểu là: khởi nghĩa của Phan Bá Vành (1821 - 1827), Nông Văn Vân (1833 - 1835), Cao Bá Quát (1854 - 1856), Lê Văn Khôi (1833 - 1835),…
6. Quá trình thực thi chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa
Câu hỏi mục 6 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 78): Em hãy nêu những bằng chứng lịch sử chứng minh việc nhà Nguyễn thực thi chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.
Trả lời:
* Những bằng chứng lịch sử chứng minh việc nhà Nguyễn thực thi chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa:
- Năm 1816, Gia Long cho đi thuyền ra Hoàng Sa để xem xét, đo đạc, tái xác nhận chủ quyền Việt Nam đối với 2 quần đảo này.
- Thời Gia Long: Triều đình lập 2 đội Hoàng Sa và Bắc Hải với nhiệm vụ thực thi chủ quyền của Việt Nam trên cả 2 quần đảo này.
- Thời Minh Mạng, hoạt động thực thi chủ quyền tiếp tục được đẩy mạnh. Việc đo đạc kết hợp với vẽ bản đồ được quan tâm thực hiện.
- Dưới thời vua Minh Mạng, việc thực thi chủ quyền trên biển do vua trực tiếp giám sát, ông còn cho khắc những vùng biển, cửa biển quan trọng của đất nước lên Cửu đỉnh,...
Luyện tập
Câu hỏi Luyện tập SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 79): Lập bảng tóm tắt tình hình chính trị thời Nguyễn theo các mục sau: hành chính, luật pháp, quân đội, ngoại giao.
Trả lời:
Vận dụng
Câu hỏi 1 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 79): Tìm hiểu thêm thông tin và cho biết những thành tựu văn hoá nào vào thời kì nhà Nguyễn được UNESCO ghi danh là Di sản văn hoá thế giới.
Trả lời:
- Những thành tựu văn hoá vào thời kì nhà Nguyễn được UNESCO ghi danh là Di sản văn hoá thế giới là:
+ Quần thể Cố đô Huế.
+ Nhã nhạc cung đình.
Câu hỏi 2 SGK Lịch sử 8 Chân trời sáng tạo Bài 19 (trang 79): Quá trình thực thi chủ quyền đối với hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa của các vua nhà Nguyễn ngày xưa có giá trị như thế nào đối với công cuộc bảo vệ chủ quyền biển đảo của quốc gia Việt Nam ngày nay?
Trả lời:
Quá trình thực thi chủ quyền của nhà Nguyễn đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa
- Cho thấy sự quan tâm của các triều đại phong kiến Việt Nam đối với an ninh biển đảo
- Đồng thời thể hiện chủ quyền của Việt Nam tại Hoàng Sa và Trường Sa đã sớm được ghi nhận.
- Tạo cơ sở pháp lý cho Việt Nam trong việc bảo vệ chủ quyền đối với 2 quần đảo này trong bối cảnh thế giới có nhiều phức tạp.