I. Khái niệm văn minh. Khái quát lịch sử văn minh thế giới thời kì cổ - trung đại
1. Khái niệm văn minh
Câu hỏi 1 mục 1 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 34): Em hãy giải thích khái niệm văn minh, văn hóa.Trả lời:
- Văn minh: là sự tiến bộ về vật chất và tinh thần của xã hội loài người; là trạng thái phát triển cao của nền văn hóa, khi xã hội loài người vượt qua trình độ của thời kì dã man
- Khái niệm văn hóa: là tổng thể những giá trị vật chất và tinh thần mà con người sáng tạo nên. Văn hoá tạo ra đặc tính, bản sắc của một xã hội hoặc nhóm người trong xã hội.
Câu hỏi 2 mục 1 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 34): Khái niệm văn minh, văn hóa giống nhau và khau nhau như thề nào? Nêu một ví dụ để chứng minh.
Trả lời:
- Khái niệm văn minh, văn hóa giống nhau và khau nhau như thề nào? Nêu một ví dụ để chứng minh.
* Giống nhau: là những giá trị vật chất, tinh thần do xã hội loài người sáng tạo ra.
* Khác nhau:
+ Văn hóa bao gồm toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần mà con người sáng tạo ra từ khi xuất hiện cho đến nay.
+ Văn minh là những giá trị vật chất và tinh thần mà con người sáng tạo ra trong giai đoạn phát triển cao của xã hội.
* Ví dụ:
- Văn minh sông Hồng, (từ đầu Thiên niên kỷ thứ II trướcCông Nguyên đến cuối thế kỷ 15) tại đồng bằng Bắc Bộ (Việt Nam ngày nay). Thời kì này tại Bắc Bộ đã có nhà nước, đô thị, luân lí, tổ chức xã hội,....
- Văn hóa Óc Eo được hình thành và phát triển từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ thứ VII sau Công nguyên. Tính bản địa của nền văn hóa này được thể hiện qua đồ gốm, qua nồi nấu kim loại, khuôn đúc và các công cụ chế tác. Điều đó tạo nên nét riêng biệt của văn hóa Óc Eo với các nền văn hóa khác.
2. Khái quát tiến trình lịch sử ở các nền văn minh thế giới thời kì cổ - trung đại
Câu hỏi 1 mục 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 35): Em hãy trình bày sự phát triển của một số nền văn minh thế giới thời kì cổ-trung đại trên trục thời gian.
Trả lời:
Câu hỏi 2 mục 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 35): Hãy nhận xét về thời gian hình thành và lịch sử phát triển của các nền văn minh phương Đông và phương Tây thời kì cổ-trung đại
Trả lời:
+ Các nền văn minh cổ đại ở phương Đông được hình thành từ rất sớm, ngay từ khoảng đầu thiên niên kỉ IV TCN
+ So với phương Đông, nền văn minh Hi Lạp và La Mã cổ đại xuất hiện muộn hơn. Văn minh Hi Lạp và La Mã cổ đại đã phát triển rực rỡ và trở thành cơ sở của văn minh phương Tây sau này.
II. Một số nền văn minh phương Đông thời kì cổ - trung đại
1. Văn minh Ai Cập cổ đại
a. Cơ sở hình thànhCâu hỏi 1 mục 1a SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 36): Khai thác Tư liệu 2, em hãy giải thích vì sao nhà sử học Hy Lạp cổ đại Hê-rô-dốt cho rằng: "Ai Cập là tặng phẩm của sông Nin".
Trả lời:
- Nhà sử học Hy Lạp cổ đại Hê-rô-dốt cho rằng: "Ai Cập là tặng phẩm của sông Nin" vì:
+ Sông Nin hơn hẳn các dòng sông trên thế giới về vị ngọt, độ dài và lợi ích của sông mang lại.
+ Quy tụ bên bờ của dòng sông nhiều thành phố, làng mạc.
+ Sông Nin mang đến phù sa, màu mỡ cho những cánh đồng.
Câu hỏi 2 mục 1a SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 36): Hãy trình bày cơ sở hình thành văn minh Ai Cập cổ đại.
Cơ sở hình thành văn minh Ai Cập cổ đại:
- Điều kiện tự nhiên:
+ Văn minh Ai Cập cổđại hình thành và phát triển gắn liền với sông Nin ởĐông Bắc châuPhi.
+ Bao quanh bởi Địa Trung Hải, Hồng Hải, sa mạc và các vùng rừng núi.
* Cơ sơ về dân cư và xã hội
- Dân cư:
+ Do vị trí tiếp giáp giữa các châu lục khiến Ai Cập sớm trở thành nơi giao lưu của các dòng văn hoá từ châu Á, châu Phi và châu Âu.
+ Khoảng hơn 3 000 năm TCN, những tộc người từ châu Phi, Pa-le-xtin và Xi-ri đã đến định cư tại lưu vực sông Nin và cùng sáng tạo nên nền văn minh ở đây.
- Trong xã hội Ai Cập cổ đại đã hình thành các tầng lớp như quý tộc, tăng lữ, nông dân, thợ thủ công, thương nhân và nô lệ.
- Kinh tế:
+ Nông nghiệp là nền tảng cơ bản của Ai Cập cổ đại.
+ Trồng các loại lúa mì, mạch, kê và nhiều loại hoa màu khác.
+ Thuần dưỡng, chăn nuôi gia súc để lấy sức kéo và thực phẩm
+ Hoạt động buôn bán sớm phát triển
- Chính trị:
+ Từ thiên niên kỉ IV TCN, các nhà nước sơ khai đầu tiên ở Ai Cập hình thành trên lưu vực sông Nin.
+ Khoảng năm 3200 TCN, Nhà nước Ai Cập thống nhất ra đời
+ Pha-ra-ông đứng đầu nhà nước. Có quyền lực tối cao cả về chính trị và tôn giáo.
b. Những thành tựu cơ bản
Câu hỏi 1 mục 1b SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 39): Giới thiệu một số thành tựu cơ bản của văn minnh Ai Cập cổ đại:
Trả lời:
Câu hỏi 2 mục 1b SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 39): Các thành tựu văn minh Ai Cập cổ đại có ý nghĩa như thế nào?
Trả lời:
- Góp phần vào sự phát triển rực rỡ của nền văn minh Ai Cập.
- Đặt nền móng cho sự phát triển nhiều lĩnh vực của văn minh nhân loại.
2. Văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại
Câu hỏi 1 mục 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 43): Hãy giới thiệu một số thành tựu cơ bản của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại.Trả lời:
- Tôn giáo: Ấn Độ là quê hương của nhiều tôn giáo lớn. Hai tôn giáo có ảnh hưởng sâu rộng hàng đầu của Ấn Độ là Hin-đu giáo và Phật giáo.
- Chữ viết: Chữ viết Ấn Độ được tìm thấy trong thời kì văn minh sông Ấn. Về sau xuất hiện nhiều loại chữ viết khác nhau.
- Văn học:
+ Văn học Ấn Độ đạt nhiều thành tựu rực rỡ, tiêu biểu nhất là kinh Vê-đa, sử thi Ma-ha-ba-ra-ta và Ra-ma-y-a-na, các tác phẩm của Ca-li-đa-sa (như vở kịch Sơ-kun-tơ-la),...
+ Văn học Ấn Độ trở thành nguồn cảm hứng, đề tài sáng tác của nhiều ngành nghệ thuật khác, không chỉ ở Ấn Độ mà cả nhiều quốc gia khác, nhất là khu vực Đông Nam Á.
- Kiến trúc, điêu khắc: Ấn Độ chịu ảnh hưởng của tôn giáo. Người Ấn Độ đã xây dựng nhiều công trình kiến trúc đồ sộ như: cột đá, chùa và tháp Phật giáo; đền thờ, lăng mộ Hin-đu giáo; các thánh đường, cung điện Hồi giáo.
- Khoa học, kĩ thuật:
+ Toán học: sáng tạo ra 10 chữ số; tính được giá trị của số pi (7) là 3,1416;...
+ Thiên văn học: cư dân Ấn Độ sớm có hiểu biết về vũ trụ, về Mặt Trời và các hành tinh; biết đặt ra lịch.
+ Vật lí học và Hoá học: nêu ra thuyết nguyên tử, đã khẳng định được về lực hấp dẫn của Trái Đất; phát triển kĩ thuật luyện kim ở trình độ cao và tìm ra cách để bảo vệ kim loại không bị ăn mòn.
+ Y - Dược học: có nhiều ghi chép về bệnh lí học, giải phẫu học, độc dược học và biết dùng phẫu thuật để chắp xương sọ, lấy sỏi thận,...
Câu hỏi 2 mục 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 43): Hãy nêu ý nghĩa các thành tựu của văn minh Ấn Độ thời kì cổ-trung đại.
Trả lời:
- Ý nghĩa các thành tựu của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại: đóng góp quan trọng vào kho tàng tri thức nhân loại.
3. Văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại
a. Cơ sở hình thànhCâu hỏi 1 mục 3a SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 44): Em hãy phân tích những cơ sở hình thành của văn minh Trung Hoa.
Trả lời:
- Điều kiện tự nhiên: Hình thành và phát triển trên một không gian rộng lớn ở phía Đông châu Á. Có hệ thống thực vật, động vật phong phú cùng hàng nghìn dòng sông lớn nhỏ, quan trọng nhất là Hoàng Hà và Trường Giang.
- Dân cư và xã hội:
+ Dân tộc Hán, Choang, Mãn, Hồi, Mông… đã xây dựng nền văn minh Trung Hoa đa dạng, phong phú và phát triển rực rỡ.
+ Các tầng lớp cơ bản trong xã hội Trung Hoa là: Quý tộc, nông dân, thợ thủ công, thương nhân…; sang thời trung đạih có thêm giai cấp địa chủ.
- Điều kiện kinh tế:
+ Nền tảng kinh tế căn bản của văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại là nông nghiệp.
+ Thủ công nghiệp và thương nghiệp cũng giữ vai trò quan trọng.
- Chính trị:
+ Lịch sử TQ thời kì cổ - trung đại đã diễn ra nhiều cuộc đấu tranh về chính trị, quân sự, dẫn đến sự thành lập, diệt vong của các triều đại nối tiếp nhau.
+ Nhà nước đươc tổ chức theo thể chế quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền.
Câu hỏi 2 mục 3a SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 44): Hãy chỉ ra một số nét tương đồng của văn minh Trung Hoa với các nền văn minh khác ở phương Đông.
Trả lời:
- Nét tương đồng của văn minh Trung Hoa với các nền văn minh khác ở phương Đông: Những điều kiện tự nhiên thuận lợi cũng như khó khăn mà con người phải đối mặt ở lưu vực của các dòng sông lớn đã dẫn đến sự hình thành nền văn minh phương Đông nói chung và Trung Hoa nói riêng.
b. Những thành tựu cơ bản
Câu hỏi 1 mục 3b SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Hãy nêu một số thành tựu cơ bản của văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại và ý nghĩa của các thành tựu đó với lịch sử nhân loại.
Trả lời:
Câu hỏi 2 mục 3b SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Tư liệu 4 (tr46) giúp em biết gì về giá trị và sức sống trường tồn của văn minh Trung Hoa? Hãy lấy một số ví dụ minh họa.
Trả lời:
- Đoạn tư liệu số 4 cho biết: dù phải đối mặt với nhiều thách thức, song nhiều giá trị của văn minh Trung Hoa vẫn tồn tại nguyên vẹn đến đầu thế kỉ XX – điều này đã góp phần khẳng định giá trị to lớn và sức sống bền bỉ của nền văn minh Trung Hoa thời cổ - trung đại.
- Ví dụ minh họa: Thành tựu của Trung Quốc từ thời cổ đại đã được truyền bá hoặc ảnh hưởng tới đến tận ngày nay:
+ Học thuyết Nho gia (sau này phát triển thành Nho giáo):
+ Chữ viết: chữ Hán.
+ Phong tục – tập quán: Nhiều lễ tết quan trọng của Trung Hoa vẫn được bảo tồn đến ngày nay và được một số nước đều học tập, cải biên.
Luyện tập
Luyện tập 1 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Em hãy trình bày về quá trình hình thành, phát triển của các nền văn minh phương Đông thời kì cổ - trung đại.Trả lời:
- Thời kì cổ đại, phương Đông hình thành 4 trung tâm văn minh lớn:
+ Ai Cập cổ đại: khoảng 3 200 năm - năm 30 TCN.
+ Lưỡng Hà cổ đại: khoảng cuối TNK IV TCN - giữa TNK I TCN.
+ Ấn Độ cổ - trung đại: giữa TNK III TCN - năm 1857.
+ Trung Hoa thời kì cổ - trung đại: thể kỉ XXI TCN - năm 1911.
+ Đến thời kì trung đại, ở Nam Á và Đông Á, văn minh Ấn Độ và văn minh Trung Hoa vẫn tiếp tục phát triển, còn khu vực Đông Bắc Phi và Tấy Á chịu ảnh hưởng của nền văn minh A-rập trong một thời gian dài.
Luyện tập 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Lập bảng thể hiện các thành tựu văn minh cơ bản của Ai Cập cổ đại, Trung Hoa và Ấn Độ thời kì cổ-trung đại theo gợi ý sau:
Trả lời:
Vận dụng
Vận dụng 1 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Liên hệ và cho biết ảnh hưởng của những thành tựu văn minh phương Đông đối với Việt Nam.Trả lời:
- Ảnh hưởng của những thành tựu văn minh phương Đông đối với Việt Nam: Việt Nam kế thừa thành tựu còn đến ngày nay như:
+ Ai Cập: chữ viết, hệ đếm 60, một số công trình kiến trúc, âm lịch, bánh xe, cái cày,...
+ Ấn Độ: Phật giáo, Ấn Độ giáo, sử thi Ma-ha-ba-ha-ra-ta và Ra-ma-ya-na, chữ số, công trình kiến trúc.
+ Trung Hoa: Phật giáo, thơ Đường, công trình kiến trúc.
Vận dụng 2 SGK Lịch sử 10 Kết nối tri thức Bài 5 (trang 47): Em hãy giải thích vì sao “Cuộc diễu hành vàng của các pha-ra-ông” ở Ai Cập được tổ chức trang trọng? Hãy đề xuất một số giải pháp để góp phần bảo tồn và tôn vinh các giá trị, thành tựu văn minh thế giới.
Trả lời:
- Cuộc “diễu hành vàng” được tổ chức với những nghi thức trang trọng nhất để tôn vinh nền văn minh Ai Cập cổ đại cùng những giá trị trường tồn của nó.
- Một số giải pháp để góp phần bảo tồn, tôn vinh các giá trị, thành tựu văn minh thế giới:
+ Nâng cao ý thức trách nhiệm của người dân trong việc bảo tồn và tôn vinh các giá trị văn minh
+ Thực hiện bảo tồn, trùng tu, tôn tạo các di sản
+ Quảng bá hình ảnh, nét đẹp, giá trị của các thành tựu văn minh thông qua những trang mạng xã hội như: fakebook, youtube…