I. Cơ sở hình thành
1. Điều kiện tự nhiên
Câu hỏi mục 1 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 95): Điều kiện tự nhiên có ảnh hưởng như thế nào đến sự hình thành văn minh Chăm-pa?Trả lời:
- Địa hình Chăm-pa phía tây là dãy Trường Sơn, phía đông là biển đảo, xem kẽ là dải đồng bằng nhỏ, hẹp, dọc ven biển.
- Địa hình bị chia cắt bởi các con sông ngắn và những núi, đèo hiểm trở.
- Khí hậu khắc nghiệt, thời tiết khô nóng và thường phải chịu những trận bão lụt thường xuyên.
- Tuy nhiên ở đây cũng được thiên nhiên ưu đãi khi có khá nhiều nguồn lợi như lâm thổ sản, khoáng sản, nhiều vịnh, cảng tốt.
2. Dân cư và xã hội
Câu hỏi mục 2 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 95): Điều kiện dân cư và xã hội có ảnh hưởng như thế nào đến sự hình thành văn minh Chăm-pa?Trả lời:
- Điều kiện dân cư: gồm hai bộ tộc chính: bộ tộc Dừa (Na-ri-kê-la-vam-sa) và bộ tộc Cau (Kra-mu-ka-vam-sa) được gọi chung là người Chăm, thuộc ngữ hệ Nam Đảo
- Điều kiện xã hội
+ Cộng đồng người Chăm bảo lưu chế độ mẫu hệ
+ Tổ chức xã hội của người Chăm phân chia theo địa hình và địa bàn cư trú với mô hình ba trục: cảng (phía đông) – thành (trung tâm) – trung tâm tôn giáo (phía tây).
3. Ảnh hưởng của văn minh Ấn Độ
Câu hỏi mục 3 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 95): Nêu ảnh hưởng của văn minh Ấn Độ đến văn minh Chăm-pa.Trả lời:
- Từ thời văn hóa Sa Huỳnh (V TCN), thông qua tầng lớp thương nhân văn hóa Ấn Độ đã du nhập vào Chăm-pa trên tất cả các lĩnh vực.
- Sự tiếp thu chọn lọc những thành tựu văn minh Ấn Độ có ảnh hưởng mạnh mẽ đến thiết chế chính trị, xã hội Chăm-pa.
- Sự ảnh hưởng của văn minh Ấn Độ đã góp phần đưa nền văn minh Chăm-pa phát triển rực rỡ.
II. Thành tựu văn minh tiêu biểu
1. Tổ chức nhà nước
Câu hỏi mục 1 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 96): Nêu mô hình tổ chức bộ máy Nhà nước Chăm-pa cổ đại.Trả lời:
- Bộ máy nhà nước Chăm-pa được xây dựng theo mô hình nhà nước chuyên chế cổ đại phương Đông:
+ Đứng đầu là vua, theo chế độ cha truyền con nối.
+ Dưới vua là hai vị đại thần (một đứng đầu ngạch quan van, một đứng đầu ngạch quan võ).
+ Ở cấp địa phương là đội ngũ ngoại quan quản lí các châu - huyện - làng.
2. Chữ viết
Câu hỏi mục 2 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 96): Nêu thành tựu về chữ viết của văn minh Chăm-pa.Trả lời:
- Khoảng thế kỉ III, trên cơ sở tiếp nhận chữ Phạn của Ấn Độ, người Chăm sáng tạo ra chữ Chăm cổ gọi là A-kha Ha-y-áp.
- Sau hơn 1000 năm sử dụng, người Chăm hoàn thiện A-kha Ha-y-áp thành A-kha Thơ-ra làm chữ viết phổ biến của vương quốc.
3. Đời sống vật chất
Câu hỏi mục 3 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 96): Nêu những nét chính về đời sống vật chất của cư dân Chăm-pa.Trả lời:
* Hoạt động kinh tế
- Trồng lúa, các loại cây hoa màu và bông vải; rồng được các loại lúa ngắn ngày, có khả năng chịu khô hạn.
- Thủ công nghiệp phát triển đa dạng với các nghề gạch, gốm, luyện kim, chế tạo thuỷ tinh, đóng thuyền,…
- Người Chăm rất giỏi nghề buôn bán bằng đường biển. Thương cảng Đại Chăm, Cù lao Chàm, Thị Nại đóng vai trò quan trọng trên con đường mậu dịch biển quốc tế.
* Văn hóa ăn, mặc, ở
- Cư dân sống quây quần trong những nếp nhà xây bằng gỗ hoặc gạch nung, mặt trước có một hiên ở chính giữa.
- Trang phục chính của nam gồm quần, ngoài quần váy (gọi là ka-ma), áo cánh xếp chéo, cài dây phía bên hông cùng khăn đội đầu. Phụ nữ mặc quần bên trong áo dài, đầu đội khăn.
- Bữa ăn hàng ngày của cư dân Chăm thương là cơm, rau và cá.
4. Đời sống tinh thần
Câu hỏi 1 mục 4 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 98): Hãy nêu một số thành tựu tiêu biểu của văn minh Chăm-pa.Trả lời:
- Văn học:
+ Văn học dân gian Chăm-pa rất phong phú về thể loại: Sử thi, truyện cổ, truyền thuyết,…Sư thi của người Chăm vừa mang màu sắc thần thoại Ấn Độ, vừa thấm đượm triết lý Bà La Môn giáo và Hồi giáo.
+ Văn học viết có các trường ca, gia huấn ca và thơ triết lý, thơ trữ tình,…được sáng tác bằng cả chữ Phạn lẫn chữ Chăm cổ.
- Tín ngưỡng, tôn giáo:
+ Cư dân Chăm-pa thịnh hành tín ngưỡng vạn vật hữu lĩnh, thờ cúng tổ tiên và tín ngưỡng phồn thực.
+ Từ thế kỉ III, Ấn Độ giáo trở thành tôn giáo chính ở Chăm-pa, Phật giáo Đại thừa phát triển trong 2 thế kỉ IX và X.
+ Từ thế kỉ XII – XIV, Hồi giáo du nhập vào Chăm-pa, hình thành cộng đồng Hồi giáo Chăm Bà-ni.
- Kiến trúc, điêu khắc:
+ Thánh địa Mỹ Sơn, Phật viện Đồng Dương (Quảng Nam), tháp Mỹ Khánh (Huế),...
+ Nghệ thuật điêu khắc thể hiện thông qua các bức tượng và phù điêu trang trí trên các đài thờ, đền tháp.
- Âm nhạc:
+ Âm nhạc và ca múa không thể thiếu trong sinh hoạt cộng động và các dịp lễ hội truyền thống như Ri-gia Nư-ga, Ka-tê, Ri-gia Pra-ung.
+ Chế tạo nhiều loại nhạc cụ độc đáo như trống gi-neng, trống pa-ra-nưng, chiêng, kèn xa-ra-nai, lục lạc, dàn ka-nhi,...
- Phong tục tập quán:
+ Nghi lễ cưới hỏi của người Chăm chịu sự chi phối của chế độ mẫu hệ.
+ Tập tục tang ma có sự phân chia theo lứa tuổi, đẳng cấp và nguyên nhân cái chết.
Câu hỏi 2 mục 4 SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 98): Dựa vào kiến thức trong bài và Hình 16.5, em hãy cho biết những nét độc đáo của kiến trúc, điêu khắc Chăm-pa.
Trả lời:
- Dấu ấn riêng biệt trong kiến trúc Chăm là kĩ thuật làm gạch kết dính để xây tháp và kĩ thuật chạm trổ trên đá.
- Những phù điêu nhấn mạnh vào từng hình tượng và khuynh hướng thiên về tượng tròn là đặc điểm giàu tính ấn tượng, tạo nên vẻ đẹp độc đáo của nghệ thuật điêu khác cổ Chăm-pa.
Luyện tập
Luyện tập SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 99): Lập bảng thống kê các thành tựu tiêu biểu của văn minh Chăm-paTrả lời:
Vận dụng
Vận dụng SGK Lịch Sử 10 Chân trời sáng tạo Bài 16 (trang 99): Hãy sưu tầm, giới thiệu một di sản văn minh Chăm-pa và cho biết cảm nhận của em về di sản đóTrả lời:
Giới thiệu về Tháp bà po Nagar
- Tháp Bà Pô Na-ga là khu di tích là quần thể công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo của vương quốc Chăm-pa cổ, được xây dựng khoảng từ giữa thế kỉ thứ VIII đến thế kỉ XIII. Đây là thời kì đạo Hin-đu đang trong giai đoạn cực thịnh tại vương quốc Chăm-pa cổ. Nơi đây là trung tâm tôn giáo thờ Nữ thần Ponagar (người Mẹ xứ sở của dân tộc Chăm) và được người Việt tiếp tục gìn giữ, phát triển làm nơi thờ Thiên Y Thánh Mẫu của cộng đồng cư dân khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên.- Quần thể di tích được phân bố trên hai mặt bằng: Tháp cổng và tầng 2; khu đền tháp với các công trình kiến trúc và hoạt động văn hoá tiêu biểu.
+ Tầng tháp cổng không còn nguyên vẹn do thời gian đã quá lâu, tuy nhiên dấu tích về kiến trúc xưa cũ vẫn còn, đó là những cột trụ, bậc thang được làm bằng đá dẫn lối lên tầng 2.
+ Tầng 2 là nơi để du khách có thể đến hành hương, tĩnh tâm và thư giãn.
- Khu đền tháp được xây dựng bằng gạch, khít mạch và không có bất kì chất kết dính nào. Từng chi tiết nhỏ của tháp đều thể hiện được sự tinh tế của kiến trúc thời xa xưa. Hoạt động văn hóa tiêu biểu của khu đền tháp là Lễ hội Tháp Bà diễn ra từ gày 20 đến 23 tháng 3 âm lịch hàng năm. Đây là lễ hội văn hóa dân gian lớn nhất ở Khánh Hòa, có sức lan tỏa cả vùng Nam Trung Bọ và Tây Nguyên.
- Tháp Bà Pô Na-ga là một quần thể kiến trúc độc đáo và đặc sắc của người Chăm, được Bộ Văn hóa Thể Thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1979. Lễ hội Tháp Bà Pô Na-ga được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia năm 2012.
- Suốt quá trình tồn tại và phát triển, người Chăm-pa đã để lại những di sản văn hóa khổng lồ. Văn hoá Chăm-pa có ý nghĩa to lớn cả về vật chất và tinh thần dọc dải đất miền Trung. Tháp Bà Pô Na-ga chính là một thành tựu tiêu biểu nhất về nghệ thuật xây dựng kiến trúc đền tháp, nghệ thuật điêu khắc, bia kí và tôn giáo, tín ngưỡng. Với 3 tầng và 4 tòa tháp lớn, từng chi tiết ở bên trong công trình này đều thể hiện được hình dáng điêu khắc độc đáo của thời kỳ xa xưa. Bên cạnh đó, những viên gạch đất nung khiến cho du khách hoài niệm về một thời văn minh đã đi vào dĩ vãng.